Mija 10 lat od przystąpienia polski do Unii Europejskiej. To okazja, aby przypomnieć zasady związane z wolnym przepływem prawników w Unii Europejskiej. Jakie możliwości polskim adwokatom i radcom prawnym oferuje wspólny rynek?

Unijny system świadczenia usług przez prawników z krajów członkowskich oparty jest na trzech dyrektywach: Dyrektywie Rady 77/249/EWG z dnia 22 marca 1977 r. w sprawie ułatwienia skutecznego korzystania przez prawników ze swobody świadczenia usług, Dyrektywie Rady i Parlamentu Europejskiego 98/5/WE z dnia 16 lutego 1998 r. w sprawie ułatwienia prowadzenia stałej praktyki prawniczej w innym Państwie Członkowskim niż to, w którym uzyskano kwalifikacje, a także Dyrektywie Rady 89/48/EWG z dnia 21 grudnia 1988 r. w sprawie powszechnego systemu uznawania dyplomów szkolnictwa wyższego uzyskiwanych w rezultacie ukończenia kształcenia i szkolenia zawodowego trwającego przynajmniej trzy lata. Przykładowo, wspomniane dyrektywy zostały w pełni implementowane do polskiego porządku prawnego ustawą z dnia 5 lipca 2002 roku o świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczpospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 126, poz. 1069 z późn. zm.).

W świetle wspomnianych dyrektyw adwokat lub radca prawny z Polski ma do wyboru następujące formy wykonywania czynności zawodowych na terytorium innego państwa członkowskiego jako prawnik zagraniczny:

    1. świadczenie jednorazowych lub przejściowych usług transgranicznych, bez wpisu na listę prawników (zagranicznych) prowadzoną w przyjmującym państwie członkowskim, przy użyciu tytułu zawodowego uzyskanego w państwie macierzystym, z oznaczeniem organizacji zawodowej, do której należy albo sądu, przed którym ma prawo występować zgodnie z prawem tego państwa,
   2. wykonywanie stałej praktyki (tj. stałego i systematycznego świadczenia pomocy prawnej) w przyjmującym państwie członkowskim przy użyciu tytułu zawodowego uzyskanego w państwie macierzystym, po dokonaniu wpisu na listę prawników (zagranicznych) prowadzoną przez właściwy organ samorządu państwa członkowskiego,
   3. pełną integrację poprzez uzyskanie wpisu na listę miejscowych adwokatów w danym państwie członkowskim.

Jednorazowo lub przejściowo

W ramach uprawnienia do świadczenia usług transgranicznych, polski adwokat lub radca prawny może wykonywać wszelkie czynności, do których uprawniony jest adwokat w przyjmującym państwie członkowskim, w którym usługa transgraniczna będzie świadczona. Przy wykonywaniu usług polegających na reprezentowaniu klienta w postępowaniu przed sądami i innymi organami władzy publicznej, polski adwokat lub radca podlega tym samym warunkom wykonywania zawodu, jakie stosuje się do miejscowych adwokatów, z wyjątkiem warunków dotyczących miejsca zamieszkania w przyjmującym państwie członkowskim i wpisu na listę prawników zagranicznych.

Istotną instytucją wprowadzoną przez Dyrektywę 77/249/EWG jest obowiązek współdziałania prawnika z UE z miejscowym adwokatem przy reprezentowaniu klienta w postępowaniu przed sądem, w którym zgodnie z obowiązującymi przepisami państwa członkowskiego istnieje obowiązek reprezentowania strony przez prawnika. Szczegółowe warunki i sposób współdziałania może określać umowa zawarta z lokalnym prawnikiem, która winna zostać przedłożona organowi prowadzącemu postępowanie w danym państwie, przy pierwszej czynności procesowej. W praktyce, kraje z obszaru frankofońskiego (Belgia, Francja, Luksemburg) oraz Włochy wymagają współdziałania prawnika z UE z miejscowym adwokatem we wszystkich prowadzonych sprawach. W Niemczech, Austrii, Wielkiej Brytanii i Hiszpanii współdziałanie prawnika z EU z miejscowym adwokatem wymagane jest co do zasady w sprawach, w których istnieje przymus adwokacko-radcowski w tych krajach.

Wspomniana dyrektywa stanowi, że państwa członkowskie mogą wprowadzić obowiązek poinformowania przez prawnika z UE – zgodnie z miejscowymi zasadami lub zwyczajami – dziekana rady korporacji zawodowej w przyjmującym państwie członkowskim właściwego ze względu na siedzibę sądu, o podjęciu świadczenia usługi transgranicznej. Obowiązek lub praktyka taka istnieje w Belgii, Francji, Włoszech, Luksemburgu i Hiszpanii.

Na liście prawników zagranicznych

Jeśli chodzi o świadczenie stałej praktyki w wybranym państwie członkowskim, to po dokonaniu wpisu na listę prawników (zagranicznych) prowadzoną przez samorząd zawodowy adwokatów lub inny uprawiony organ w przyjmującym państwie członkowskim, polski adwokat lub radca prawny może wykonywać stałą praktykę w zakresie odpowiadającym miejscowemu tytułowi adwokata, w szczególności może udzielać konsultacji prawnych wchodzących w zakres prawa państwa członkowskiego swego pochodzenia (tj. prawa polskiego), prawa wspólnotowego, prawa międzynarodowego, jak i prawa przyjmującego państwa członkowskiego.

Również do prawników wykonujących stałą praktykę stosuje się wyżej przedstawione uregulowania dotyczące możliwych obowiązków współdziałania z miejscowym adwokatem oraz przedstawienia lokalnemu sądowi.

Podkreślenia wymaga, że prawnicy z Polski świadczący usługi transgraniczne bądź prowadzący stałą praktykę na terytorium wybranego państwa członkowskiego obowiązani są do przestrzegania zasad etyki zawodowej adwokata przyjmującego państwa członkowskiego. W konsekwencji, podlegają oni odpowiedzialności dyscyplinarnej według zasad obowiązujących miejscowych adwokatów, nie uchybiając jednocześnie zasadom etyki zawodowej polskiego adwokata lub, odpowiednio, radcy prawnego. Prawnicy zagraniczni podlegają także obowiązkowemu ubezpieczeniu od odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przy świadczeniu pomocy prawnej, na zasadach obowiązujących miejscowych adwokatów – chyba, że legitymują się polisą ubezpieczeniową o warunkach równoważnych polisie obowiązującej miejscowych prawników. Minimalny zakres ochrony ubezpieczeniowej wymagany dla prawników w UE jest znacznie wyższy niż w Polsce. W Niemczech wynosi on 200 tys. euro, w Austrii – 400 tys. euro, w Belgii – 1,25 mln euro, we Francji – 1,5 mln euro.

Istotnym ograniczeniem w świadczeniu usług transgranicznych bądź rozpoczęciu stałej praktyki dla polskich radców prawnych pozostających w stosunku pracy może okazać się obowiązujący w danym państwie członkowskim zakaz zawierania umów o pracę przez prawników chcących wykonywać swój zawód na terytorium tego państwa.

Z miejscowym tytułem zawodowym

Najszerszą formą integracji polskiego adwokata lub radcy prawnego na terytorium innego państwa członkowskiego jest uzyskanie tytułu zawodowego w państwie przyjmującym. Wpis taki jest możliwy, gdy dana osoba spełnia podstawowe wymogi przewidziane dla wpisu na listę adwokacką stawiane miejscowym kandydatom, włada językiem urzędowym przyjmującego państwa członkowskiego w mowie i piśmie, a także zda test umiejętności (aptitude test), który obejmuje sprawdzenie wiedzy zawodowej kandydata w celu oceny jego zdolności do wykonywania zawodu.

Należy wskazać, że właściwy samorząd zawodowy lub organ państwa członkowskiego zwolni polskiego adwokata lub radcę prawnego od wymogu zdania testu umiejętności, jeżeli wykaże on, że przez okres co najmniej trzech lat wykonywał aktywnie i nieprzerwanie stałą praktykę w zakresie prawa przyjmującego państwa członkowskiego, w tym prawa wspólnotowego. W takiej sytuacji koniecznym może okazać się załączenie do wniosku o zwolnienie listy prowadzonych spraw, ze wskazaniem m.in. przedmiotu, czasu trwania oraz podejmowanych w sprawie czynności.

Gra o miliardy

Do państw z największym przepływem prawników z UE należy obecnie Belgia, Francja oraz Luksemburg (mają w nich siedziby instytucje europejskie), a także Wielka Brytania, Niemcy (jako znaczące europejskie gospodarki), Włochy oraz Hiszpania.

Czynione są starania, aby usprawniać system przepływu prawników w Unii Europejskiej. Okazją do tego była zorganizowana 28 października 2013 r. w siedzibie Komisji Europejskiej w Brukseli konferencja „Wspólny rynek dla prawników: dokonanie oceny osiągnięć, stawienie czoła pozostałym wyzwaniom”. Podczas konferencji wysocy przedstawiciele KE z komisarzem Michaelem Barnierem odpowiedzialnym za wspólnotowy rynek oraz polskiego Ministerstw Sprawiedliwości, a także m.in. przedstawiciele adwokatur państw członkowskich, w tym Rady Adwokatur i Stowarzyszeń Prawniczych Europy (CCBE), jak i organów nadzorujących prawników z państw członkowskich, dokonali oceny tego systemu. Na zlecenie Komisji Uniwersytet w Maastricht oraz firma Panteia przygotowały w tym zakresie pogłębiony raport datowany na 28 listopada 2012 r. Jest on dostępny na stronie KE w zakładce dot. rynku wewnętrznego. Raport wskazuje, że dyrektywy zostały implementowane w państwach członkowskich w sposób prawidłowy, co potwierdza niewielka ilość spraw prowadzonych przez ETS w Luxemburgu.

Obliczono, że w całej UE ok. 3,5 tys. prawników z państw członkowskich zostało wpisanych na listy prawników zagranicznych uprawnionych do wykonywania stałej praktyki. Z kolei 200-300 prawników uzyskało tytuł zawodowy przyjmującego państwa członkowskiego po upływie trzech lat od wpisu na listę prawników zagranicznych, znacznie mniejsza liczba prawników zagranicznych przystępowała do testów umiejętności.

Co znamienne, największą wartość świadczonych przez prawników z UE usług zanotowano w przypadku usług transgranicznych świadczonych bez wpisu na listę prawników zagranicznych. W 2008 r. wyniosła ona 4,2 miliarda euro. W wielu przypadkach takie usługi świadczone są poprzez środki porozumiewania się na odległość (e-mail, telefon), bez konieczności osobistych wizyt w danym państwie członkowskim, co może sprzyjać osiągnięciu wyższych obrotów. W przypadku usług świadczonych przez prawników zagranicznych wpisanych na miejscowe listy ich wartość szacuje się na ok. 640 milionów euro rocznie.

Funkcjonowanie systemu swobodnego przepływu prawników nie obywa się jednak bez przeszkód. Raport wskazuje na konieczność zawierania przez prawników zagranicznych umów ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej – zarówno w państwie pochodzenia, jak i państwie przyjmującym. Dużym utrudnieniem jest też konieczność utrzymywania wpisu na liście prawników w państwie pochodzenia wraz z istniejącymi obowiązkami (składka, wymóg doskonalenia zawodowego), mimo wykonywania przez prawnika stałej praktyki w państwie przyjmującym. Nie bez znaczenia są także konflikty pomiędzy zasadami etyki zawodowej obowiązującymi w państwie pochodzenia oraz państwie goszczącym, które to zasady łącznie obowiązują prawników zagranicznych.

Autorzy raportu we wnioskach końcowych wskazują na konieczność podjęcia prac nad doprecyzowaniem norm dyrektyw poprzez usunięcie „podwójnej deontologii” zawodowej. Wobec prawników zagranicznych świadczących usługi transgraniczne postuluje się zastosowanie wyłącznie zasad etyki obowiązujących w państwie ich pochodzenia, a w przypadku wykonywania przez prawnika zagranicznego stałej praktyki w danym państwie – ustalenie zasad etyki obowiązujących w państwie przyjmującym. Autorzy raportu opowiadają się również za ustaleniem obowiązku posiadania jedynie polisy OC w państwie pochodzenia prawnika zagranicznego świadczącego usługi transgraniczne.

Odnotowywany jest również problem braku jednolitych zasad wpisu prawników na listę prawników zagranicznych w państwach członkowskich. Mógłby on być rozwiązany poprzez wprowadzenie identyfikacyjnej karty prawnika europejskiego, typu CCBE identity card, którą prawnik mógłby się posługiwać przy rejestracji w innym państwie członkowskim. Wskazać należy, że wskazane w raporcie propozycje zmian będą popierane przez Ministerstwo Sprawiedliwości.

*Autor jest doradcą Ministra Sprawiedliwości, adwokatem i absolwentem wydziałów prawa Uniwersytetu Wrocławskiego, Uniwersytetu Christiana Albrechta w Kilonii (LL.M.) oraz Uniwersytetu w Oxfordzie (M.Jur.)
Na wokandzie