Prawo i władza sądownicza w Izraelu

Sąd Najwyższy Izraela. Foto: Wikipedia.org

Izraelski system prawny wzoruje się na wielu rozwiązaniach brytyjskiego systemu prawnego, które dostosowano do potrzeb prawa żydowskiego. Wzorem prawa common law, kluczową w systemie izraelskim jest zasada stare decisis, która oznacza, że wszystkie wcześniejsze decyzje sądów muszą być uznawane za precedensy stanowiące prawo. Tym niemniej, sprawy przed sądami rozpoznają zawodowi sędziowie wydający wyroki w imieniu państwa i nie ma ławy przysięgłych. Kandydatów do nominacji sędziowskiej wskazuje parlamentarna Komisja sprawiedliwości, Sąd Najwyższy i Izraelska Izba Adwokacka zrzeszająca wszystkich prawników w Izraelu. W 2007 roku w Izraelu czynnych zawodowo było ponad 35 tys. prawników.

Sądownictwo w Izraelu ma zagwarantowaną prawem niezależność od władzy ustawodawczej i wykonawczej. Funkcjonuje trójpoziomowy system sądowniczy. Na dwóch najniższych poziomach są sądy magistrackie (374 sądy) i sądy okręgowe (138 sądy) służące zarówno do apelacji jak i sądy pierwszej instancji. Najwyższą instancją jest Sąd Najwyższy Izraela z siedzibą w Jerozolimie pełniący rolę sądu apelacyjnego oraz Najwyższego Trybunału Sprawiedliwości rozpoznającego skargi na decyzje władz państwowych.

Sprawy dotyczące prawa małżeńskiego, rozwodowego, pogrzebowego, stanu cywilnego, koszerności żywności, obchodzenia Szabatu oraz konwersji na judaizm podlegają pod jurysdykcję religijnych sądów żydowskich (88 sądów). Sprawy dotyczące prawa małżeńskiego, rozwodowego i stanu cywilnego nieżydowskich obywateli Izraela podlegają pod jurysdykcję odpowiednich religijnych sądów muzułmańskich, druzyjskich lub chrześcijańskich. Prawem pracy zajmują się sądy pracy (53 sądy). Istnieją także sądy specjalne, zajmujące się specjalnymi sprawami takimi, jak wykroczenia drogowe oraz przestępstwa nieletnich.

Deklaracja Niepodległości z 1948 roku formułuje podstawowe zasady prawne (równość wszystkich obywateli wobec prawa, wolność słowa, prawo do zgromadzeń, wolność prasy i przynależności politycznej oraz prawo do strajku i demonstracji) i gwarantuje prawa wszystkim społecznościom zamieszkującym Izrael (np. ochronę świętych miejsc, prawo do głosowania, prawo do nauki, prawo do otrzymywania jednakowej zapłaty za jednakową pracę).

Sąd Najwyższy Izraela

Status Sąd Najwyższego Izraela określa ustawa o Sądzie Najwyższym Izraela z 1984 roku. Jurysdykcja SN obejmuje cały obszar państwa, zaś – w niektórych sprawach o charakterze cywilnym i karnym – również tereny Zachodniego Brzegu Jordanu w stosunku do obywateli izraelskich (tj. osadników) w postępowaniach odwoławczych od decyzji sądów rejonowych oraz sądów wojskowych w stosunku do Palestyńczyków. Orzeczenia Sądu Najwyższego stanowią wykładnię prawa obowiązującą wszystkie niższe instancje sądowe.

Sędziowie

Sędziowie Sądu Najwyższego powoływani są przez prezydenta spośród kandydatów przedstawionych przez dziewięcioosobowy Komitet ds. powołania Sędziów SN. Składa się on z dwóch członków rządu (w tym ministra sprawiedliwości), dwóch członków Knesetu, trzech sędziów Sądu Najwyższego i dwóch członków Izraelskiej Izby Adwokackiej. Liczbę sędziów Sądu Najwyższego określa Kneset w drodze uchwały. Zwykle wynosi ona 12, lecz aktualnie w skład liczy piętnastu sędziów. Skład sędziowski Sądu Najwyższego może zostać wzmocniony o dwóch sędziów okręgowych, nominowanych przez ministra spraw wewnętrznych za zgodą przewodniczącego Sądu Najwyższego na okres od 6 do 12 miesięcy. Sędziowie pełnią funkcję dożywotnio, o ile nie złożą rezygnacji lub nie zostaną usunięci z urzędu lub powołani do pełnienia innych, niepołączalnych funkcji. Wraz z osiągnięciem wieku 70 lat sędziowie przechodzą na emeryturę. Sędzia może być usunięty z urzędu na podstawie wyroku sądu dyscyplinarnego złożonego z sędziów SN wskazanych przez Prezesa SN, lub na wniosek Komitetu ds. powoływania sędziów za zgodą co najmniej siedmiu z jego dziewięciu członków.

Sędzią SN może zostać osoba pełniąca przez co najmniej przez pięć lat funkcje sędziego sądu okręgowego lub osoba wpisana bądź uprawniona do ubiegania się o wpis na listę adwokacką i nieprzerwanie wykonująca w Izraelu zawód prawniczy przez co najmniej 10 lat lub osoba wykładająca prawo w uczelni wyższej.

Prezes Sądu Najwyższego (SSN Aszer Grunis) i jego zastępca (SSN Miriam Naor) stoją na czele izraelskiego systemu sądownictwa. Z każdym sędzią współpracują stale dwaj asystenci-doradcy i okresowo dwaj stażyści (staże roczne), a także kierownik biura sędziego (sekretariat). Niektórzy sędziowie przyjmują na okresowy staż zagranicznych wolontariuszy, najczęściej studentów wiodących uczelni izraelskich, amerykańskich i europejskich.

Skład sędziów SN dąży do odzwierciedlenia różnorodności demograficznej izraelskiego społeczeństwa zarówno w aspekcie etnicznym jak i wyznaniowym. Umożliwia to realizację „zasady realizmu prawnego”, według której sędzia w wypełnianiu swych funkcji wykorzystuje nie tylko wiedzę prawniczą, ale w pewnym zakresie także wiedzę ogólną i własny światopogląd. W początkowym okresie sędziami Sądu Najwyższego byli wyłącznie aszkenazyjscy mężczyźni, przy czym jeden z nich musiał być religijny. 14 lat po powstaniu tej instytucji, po raz pierwszy w jej składzie znalazł się sędzia pochodzenia sefardyjskiego. Pierwsza kobieta pojawiła się w składzie Sądu Najwyższego w 1977 roku. Pierwszą kobietą na stanowisku Prezesa Sądu Najwyższego została w 2006 roku Sędzia SN Dorit Bajnisz. Pierwszy Arab objął funkcję sędziego Sądu Najwyższego w 2004 roku.

Kompetencje

Sąd Najwyższy Izraela pełni dwojaką funkcję: sądu apelacyjnego oraz Najwyższego Trybunału Sprawiedliwości. Jako sąd apelacyjny, Sąd Najwyższy jest instancją odwoławczą dla sądów okręgowych, zarówno w sprawach karnych jak i cywilnych. Sąd Najwyższy orzeka także w drugiej instancji w sprawach dotyczących ważności wyborów parlamentarnych, orzeczeń dyscyplinarnych rady adwokackiej.

Jako Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości, Sąd Najwyższy jest sądem pierwszej instancji orzekającym w sprawach ważności i legalności decyzji wydawanych przez organy władzy wykonawczej. Jako NTS, Sąd dysponuje szerokimi uprawnieniami do wydawania orzeczeń w sprawach, które uzna za szczególnie ważne i które nie wchodzą w zakres kompetencji innych sądów.

Sąd Najwyższy posiada także uprawnienie do „dalszego rozpoznania sprawy”, w której wydał wyrok jako sąd apelacyjny lub Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości. Dalszego rozpoznania sprawy dokonuje rozszerzony skład sędziów SN. Dalsze rozpoznanie sprawy zarządzane jest każdorazowo, jeśli wyrok Sądu Najwyższego może zmienić wcześniej zapadłe orzeczenia lub jeśli wcześniejsze orzeczenie stanowi precedens.

Sąd Najwyższy może również podejmować decyzje o wznowieniu zakończonych wyrokiem postępowań karnych. Decyzja o wznowieniu postępowania, w którym zapadł prawomocny wyrok, może zostać podjęta, jeśli udowodni się, że pierwotne orzeczenie wydane zostało na podstawie sfałszowanych lub nieprawdziwych dowodów, jeśli pojawią się nowe dowody lub fakty w rozpoznanej wcześniej sprawie oraz jeśli zaistnieje podejrzenie, że w trakcie zakończonego postępowania mogło dojść do wyraźnego nadużycia prawa. Decyzje o wznowieniu postępowania wydawane są sporadycznie (dotychczas 25 razy).

Skład orzekający

Obradując jako instancja odwoławcza lub jako Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości, Sąd Najwyższy zwykle wydaje wyroki w składzie trzech sędziów. Jednoosobowo sędzia Sądu Najwyższego może wydawać jedynie orzeczenia doraźne lub tymczasowe. W składzie pięciu sędziów Sąd Najwyższy dokonuje dalszego rozpoznania sprawy, jeśli była ona przedmiotem orzeczenia Sądu Najwyższego wydanego w składzie trzech sędziów. Sąd Najwyższy może również orzekać w większym składzie, lecz zawsze w nieparzystej liczbie sędziów. Zwykle dotyczy to spraw, których przedmiotem jest wykładnia prawa lub problem natury konstytucyjnej. Obradami Sądu Najwyższego kieruje Prezes Sądu Najwyższego lub jego zastępca, o ile wchodzą do składu orzekającego. W przeciwnym wypadku obradom przewodniczy sędzia najstarszy stażem w Sądzie Najwyższym.

Pozycja  Sądu Najwyższego w izraelskim życiu publicznym

W całym okresie swego funkcjonowania Sąd Najwyższy rozpatrywał wiele spraw wrażliwych społecznie i politycznie, zwłaszcza w kwestii konfliktu izraelsko-palestyńskiego, zakresu praw arabskich obywateli Izraela oraz praktyk dyskryminacyjnych w działaniach organów władzy. W latach 80-tych i 90-tych Sąd Najwyższy zajmował się wieloma sprawami z zakresu praw człowieka, interweniował w obronie wolności słowa i prawa do demonstracji, chronił przestrzegania zasady równości wśród przedstawicieli poszczególnych grup społeczeństwa izraelskiego, wydawał wyroki ograniczające cenzurę wojskową oraz stosowanie niektórych metod operacyjnych przez izraelskie siły obronne. Decyzje Sądu Najwyższego niejednokrotnie wpływały na przebieg operacji podejmowanych przez siły obronne Izraela. Jednym z najgłośniejszych wyroków dotyczących bezpieczeństwa państwa było uznanie przez SN w 1987 roku nielegalności stosowania niektórych środków operacyjnych i metod działania (w tym przesłuchiwania) izraelskiej Służby Bezpieczeństwa (hebr. Szin-Bet) w sprawie izraelskiego wojskowego oskarżonego o szpiegostwo na rzecz Egiptu. Skutkiem wyroku było powołanie komisji parlamentarnej w celu zbadania działalności SB. Opierając się na ustaleniach komisji Sąd Najwyższy uznał funkcjonariuszy SB winnymi składania fałszywych zeznań i oświadczeń przed sądem, m.in. na temat metod działania i sposobów postępowania, według których fizyczne i psychiczne znęcanie się nad przesłuchiwanymi oraz nielegalne metody inwigilacji były praktyką rutynową.

Od 2010 roku toczą się spory doktrynalne dotyczące roli Sądu Najwyższego w kwestii interpretacji i stosowania prawa, w szczególności zasady wolności i godności człowieka oraz przestrzegania standardów demokratycznych. Spór zaostrzył wyrok SN stwierdzający niezgodność z prawem poprawki do ustawy o infiltracji na terytorium Izraela, która nadała organom władzy państwowej uprawnienie do umieszczania azylantów i uchodźców z Afryki w areszcie na okres do 3 lat. Rząd zmuszony został wówczas do złagodzenia restrykcyjnej polityki, m.in. poprzez stworzenie specjalnego ośrodka dla imigrantów pochodzących głownie z Sudanu, Etiopii, Somalii i Erytrei oraz ograniczenie okresu więzienia do jednego roku w przypadku naruszenia przez nich zasad  pobytu w centrum dla uchodźców. Tym niemniej, nowe regulacje także zostały uznane przez SN za nieproporcjonalne i zbyt restrykcyjne wobec azylantów z krajów objętych grupową ochroną według wytycznych ONZ. Wywołało to krytykę orzecznictwa SN ze strony kręgów rządowych utrzymujących, że SN, że wkracza w zakres kompetencji zarezerwowanych dla władzy wykonawczej.

Kolejnym punktem zapalnym okazało się rozpoznanie skargi złożonej przed SN przez organizacje działające na rzecz ochrony praw człowieka w sprawie ustawy o zakazie bojkotu Państwa Izrael. Ustawa ta nadaje uprawnienie do wystąpienia o odszkodowanie od osób i organizacji wzywających do bojkotu państwa żydowskiego na arenie międzynarodowej. SN wskazał wówczas na różnice między stosowaniem prawa na obszarze Państwa Izrael oraz na terytoriach okupowanych przez Państwo Izrael. Rozstrzygnięcie SN stanęło w sprzeczności z oczekiwaniami autorów ustawy, których głównym celem była ochrona żydowskich osiedli na terytorium Zachodniego Brzegu Jordanu.

Od 2010 roku nasiliła się otwarta krytyka orzecznictwa SN ze strony prawicowych kręgów politycznych. Podejmowane są ich strony liczne inicjatywy ustawodawcze mające na celu omijanie jego rozstrzygnięć lub osłabienie jego pozycji poprzez ograniczanie przyznanych mu uprawnień. Większość projektów ustaw nosi charakter prywatny i nie uzyskuje statusu inicjatyw rządowych. Tym niemniej, sędziowie SN jego niezależność i rolę strażnika praworządności i standardów praw człowieka w Izraelu.

W 2011 roku, w toku dyskusji parlamentarnej w sprawie zmian w składzie sędziów Sądu Najwyższego, minister infrastruktury Uzi Landau (partia Likud) skrytykował funkcjonowanie SN słowami: nie ma w składzie SN pluralizmu, a jedynie elitarny „aszke-nazizm”. [SN] jest lewicowy, upolityczniony, oderwany od judaizmu, a często od rzeczywistości i pozwala sobie ingerować w sprawy, które do niego nie należą. Ówczesna Prezes SN Dorit Bajnisz oświadczyła w reakcji na to wystąpienie, że wpisuje się ono w schemat licznie odnotowywanych działań, których celem jest osłabienie izraelskiego systemu prawa poprzez atakowanie roli SN. Zdaniem Prezes SN, odpowiedzialność za dopuszczanie do kwestionowania roli i orzecznictwa SN oraz skuteczności systemu prawa spada na polityków, deputowanych i członków rządu, którzy przekazują społeczeństwu mylące informacje, prowadzące do tworzenia nastroju wrogiego izraelskiemu sądownictwu i osobom sędziów.

W oczach większości przedstawicieli izraelskiej opinii publicznej orzecznictwo Sądu Najwyższego jest oceniane pozytywnie. Według sondaży organ ten cieszy się dużym zaufaniem, chociaż po 2010 roku odnotowano nieznaczny spadek poparcia społecznego. Nie bez znaczenia dla społecznego odbioru instytucji Sądu Najwyższego pozostają inicjatywy ustawodawcze podejmowane w latach 2010 – 2012 w celu osłabienia pozycji Sądu Najwyższego. Do najważniejszych z nich należą:

1)  inicjatywa utworzenia sądu konstytucyjnego ; projekt zakłada utworzenie nowego organu władzy sądowniczej poprzez odebranie części kompetencji Sądowi Najwyższemu; sąd konstytucyjny miałby składać się z sędziów składających przysięgę wierności państwu żydowskiemu i wydających rozstrzygnięcia jednogłośnie; projekt ustawy zgłoszono w Knesecie w 1 kwietnia 2010 r.

2)   odebranie Sądowi Najwyższemu kompetencji do orzekania w sprawach dotyczących ustawy o obywatelstwie; obecnie ustawa uniemożliwia palestyńskim rodzinom z terenów okupowanych uregulowanie statusu prawnego poprzez nabycie obywatelstwa izraelskiego; inicjatywa podjęta została w reakcji na liczne petycje i wnioski kierowane do organów izraelskiej władzy (w tym do SN) o zmianę polityki w stosunku do palestyńskich rodzin z terenów okupowanych; obawiając się uznania przez SN stosowanej w tym zakresie praktyki Izraela za niezgodną z prawem, część polityków izraelskich dąży do uprzedzenia ewentualnego rozstrzygnięcia SN poprzez wprowadzenie nowej regulacji ograniczającej uprawnienia SN; rządowa komisja ustawodawcza nie udzieliła poparcia inicjatywie.

3)   odebranie Sądowi Najwyższemu kompetencji do orzekania w sprawach bezpieczeństwa państwa; zgodnie z projektem SN wyrażałby w tym zakresie jedynie opinię, która nie byłaby wiążącą dla rządu; projekt zgłoszono 30 maja 2010 r.; rządowa komisja ustawodawcza nie udzieliła poparcia inicjatywie.

4)   odroczenie wejścia w życie orzeczeń Sądu Najwyższego o niekonstytucyjności ustaw; projekt zakłada, że orzeczenia Sądu Najwyższego o niekonstytucyjności prawa wchodziłyby w życie po roku od jego ogłoszenia; projekt z 10 października 2010 r.; rządowa komisja ustawodawcza nie udzieliła poparcia inicjatywie.

5)   poprawki do ustawy o sądownictwie utrudniające kierowanie wniosków do Sądu Najwyższego przez podmioty zagraniczne; projekt wprowadza zasadę występowania ze skargą przez osobę bezpośrednio poszkodowaną oraz zakaz składania wniosków równoległych w tej samej sprawie; w przypadku zagranicznych podmiotów gospodarczych wniosek musiałby zawierać raport finansowy z poprzednich trzech lat z pełną informacją o źródłach finansowania działalności; zdaniem autora projektu (deputowany partii Likud) inicjatywa stanowi odpowiedź na brak utworzenia Knesecie komisji śledczych badających źródła finansowania organizacji broniących praw człowieka w Izraelu; projekt został złożony zgłoszono w Knesecie 29 marca 2011 r.

6)   ustawa o odszkodowaniach dla obywateli; w 2005 roku Kneset wprowadził poprawkę do ustawy o odszkodowaniach dla obywateli, która zwalniała rząd i Izraelskie Siły Obronne (Israel Defence Forces, IDF) z obowiązku wypłaty odszkodowań Palestyńczykom, którzy ucierpieli w wyniku działań IDF; w 2006 roku Sąd Najwyższy wydał orzeczenie uznające niezgodność poprawki z zasadami prawa; w tym samym roku, w celu ominięcia rozstrzygnięcie SN, rząd zgłosił nowy projekt poprawki, który znajduje się aktualnie na etapie przygotowań do drugiego i trzeciego czytania w Knesecie.

7)   Ustawa o drodze nr 443 ; w odpowiedzi na wniosek Stowarzyszenia na rzecz Praw Obywatelskich w Izraelu oraz mieszkańców 6 palestyńskich wiosek położonych na Zachodnim Brzegu Jordanu, SN uznał za niezgodny z prawem zakaz korzystania z drogi nr 443 przez Palestyńczyków; grupa deputowanych podjęła w Knesecie inicjatywę zmierzającą do ominięcia rozstrzygnięcia SN poprzez utrzymanie obowiązywania zakazu; w projekcie przewiduje się m.in. włączenie do Izraela całego obszaru drogi nr 443 przebiegającej przez terytoria okupowane; inicjatywa zgłoszona w Knesecie  25 stycznia 2010 r.

8)    art. 8 i 9 projektu ustawy o polityce gospodarczej w latach 2011-2012 (dwuletnia ustawa budżetowa) i poprawki do ustawy o wjeździe do Izraela; w projekcie ustawy budżetowej rząd wprowadził ograniczenie możliwości uregulowania statusu prawnego w Izraelu cudzoziemskich małżonków obywateli Izraela; wprowadzono m.in. nakaz opuszczenia terytorium państwa po upływie pozwolenia na pobyt w Izraelu oraz obowiązkową kwarantannę przed kolejną próbą uzyskania pozwolenia na pobyt; regulacje te są sprzeczne z orzeczeniami Sądu Najwyższego uznającymi nakaz opuszczenia kraju przez cudzoziemskiego współmałżonka za niezgodny z zasadami prawa; obowiązywanie spornych regulacji jest aktualnie zawieszone i skierowane do ponownego rozpatrzenia w Knesecie.

9)   art. 8.2 i 8.4 projektu ustawy o polityce  gospodarczej w latach 2011-2012 (Rozdział III – Zatrudnienie); rząd wprowadził w projekcie ustawy budżetowej zasadę ścisłego związania miejsca pobytu zagranicznych pracowników do miejsca przebywania ich izraelskich pracodawców w wąskiej sferze zatrudnienia (np. opiekunowie osób starszych; zawód wykonywany w Izraelu przez imigrantów zarobkowych z Azji, głównie Filipińczyków, Wietnamczyków, Hindusów); zasada jest sprzeczna z dotychczasowym orzecznictwem SN, który stwierdził m.in., że państwo ma prawo odmówienia udzielenia pozwolenia na wjazd lub wydania wizy z pozwoleniem na podjęcie pracy pracownikowi zagranicznemu. Tym niemniej, jeśli zagraniczny pracownik legalnie podejmuje pracę na terytorium Izraela, przysługują mu te same prawa gwarantowane innym pracownikom; przywiązywanie pracowników zagranicznych do konkretnego pracodawcy lub miejsca pobytu Sąd Najwyższy uznał za „formę współczesnego niewolnictwa”.