Skutki wyroków Trybunału Konstytucyjnego dla prawodawcy - klasyfikacja (zestawienie aktualne na dzień 15 września 2015 r.)

I. Uwagi wstępne

Wyroki Trybunału Konstytucyjnego stwierdzające niekonstytucyjność określonych przepisów prawnych często samodzielnie prowadzą do usunięcia stanu niekonstytucyjności z systemu prawa. Dzieje się tak np. wtedy, gdy przepis ustawy nakłada na obywateli niekonstytucyjny obowiązek. Usunięcie takiego przepisu wyrokiem Trybunału przywraca stan konstytucyjności prawa. Wielokrotnie jednak do usunięcia stanu niekonstytucyjności prawa potrzebne jest wydanie nowych przepisów, czego Trybunał robić nie może - jest to wyłączne uprawnienie prawodawcy (zwłaszcza parlamentu). W takich sytuacjach wymagana jest reakcja prawodawcy - to dlatego wskazuje się, że wyroki Trybunału Konstytucyjnego wywołują dla prawodawcy określone skutki (wymagają wykonania).
W ramach przyjętej w Biurze Trybunału Konstytucyjnego klasyfikacji skutków wyroków Trybunału dla prawodawcy, z wyroku może wynikać, że:
a) konieczne jest, aby prawodawca wprowadził określone zmiany w prawie,
b) zalecane jest, aby prawodawca wprowadził określone zmiany w prawie,
c) wskazane jest, aby prawodawca wprowadził określone zmiany w prawie.

O obowiązku wykonania wyroków Trybunału Konstytucyjnego mówi się przede wszystkim w odniesieniu do tych wyroków, w wypadku których reakcja prawodawcy jest konieczna. Zalecane lub wskazane jest działanie prawodawcy w sytuacjach, które mają na celu zapewnienie dobrej jakości systemu prawa, choć nie są niezbędne do usunięcia stanu niekonstytucyjności stwierdzonego wyrokiem Trybunału.

Wyroki Trybunału Konstytucyjnego wchodzą w życie z dniem ogłoszenia ich w odpowiednim dzienniku urzędowym (np. w wypadku ustaw - w Dzienniku Ustaw), tzn. że tego dnia przepisy niekonstytucyjne tracą moc obowiązującą. Trybunał może jednak określić inny termin utraty mocy obowiązującej przez niekonstytucyjne przepisy - po to, by dać prawodawcy czas na rzetelne przygotowanie koniecznych zmian.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego uznaje się za wykonany przez prawodawcę w momencie wejścia w życie nowych przepisów przez niego wydanych. O zaległości w wykonaniu wyroku można mówić wtedy, gdy nastąpiła już utrata mocy obowiązującej przez niekonstytucyjne przepisy, a nie weszły jeszcze w życie przepisy nowe. W wypadku przepisów, które z uwagi na rozstrzygnięcie Trybunału tracą moc obowiązującą w terminie późniejszym niż dzień wejścia w życie wyroku, o zaległości może być mowa dopiero wtedy, gdy termin ten upłynął, a mimo to prawodawca nie wydał nowych przepisów.

II. Wyroki - reakcja konieczna

Reakcja prawodawcy jest konieczna (tj. prawodawca musi wprowadzić określone zmiany w prawie, aby doprowadzić do usunięcia stanu niekonstytucyjności stwierdzonego wyrokiem Trybunału), kiedy:
a) utrata mocy obowiązującej przez niekonstytucyjne przepisy prowadzi do powstania luki w prawie. Tę lukę może wypełnić wyłącznie prawodawca, wydając nowe przepisy,
b) Trybunał stwierdzi w wyroku, że stan niekonstytucyjności wynika z braku odpowiednich przepisów. Nowe przepisy może wydać wyłącznie prawodawca,
c) utrata mocy obowiązującej przez niekonstytucyjne przepisy skutkuje tym, że innych przepisów nie da się zastosować. Prawodawca musi wydać nowe przepisy, aby umożliwić stosowanie pozostałych przepisów,
d) Trybunał stwierdzi niekonstytucyjność niektórych przepisów ustawy, o której zbadanie wniósł Prezydent przed jej podpisaniem, a jednocześnie przepisy tej ustawy nie są z nią nierozerwalnie związane. Prowadzi to do sytuacji, w której do systemu prawa może wejść ustawa bez niektórych jej przepisów. Prawodawca powinien te braki uzupełnić,
e) Trybunał wprost wskaże w uzasadnieniu wyroku, że prawodawca musi wprowadzić określone zmiany w prawie (w celu wykonania wyroku) z przyczyn innych niż powyższe.

Lista 30 zaległych wyroków jest zamieszczona internetowej stronie Trybunału Konstytucyjnego.

Reakcja zalecana

Reakcja prawodawcy jest zalecana (tj. zaleca się, aby prawodawca wprowadził określone zmiany w prawie), kiedy wyrok Trybunału usuwa samodzielnie stan niekonstytucyjności, jednak dla zapewnienia jasności prawa prawodawca powinien wprowadzić określone zmiany. Chodzi w szczególności o sytuacje, gdy:
a) Trybunał stwierdzi konstytucyjność lub niekonstytucyjność przepisu w określonym jego rozumieniu. Wówczas wprowadzenie przez prawodawcę zmian w prawie jest zalecane po to, by treść przepisów odzwierciedlała wyrok Trybunału, a tym samym wykluczała ich niekonstytucyjne rozumienie,
b) Trybunał stwierdzi niekonstytucyjność przepisu w określonym zakresie. Czasem do usunięcia stanu niekonstytucyjności nie trzeba orzekać o „całym” przepisie, ale tylko o jego określonym zakresie. Wówczas wprowadzenie przez prawodawcę zmian w prawie jest zalecane po to, by treść przepisów odzwierciedlała wyrok Trybunału, a tym samym wykluczyła ich niekonstytucyjny zakres.

Lista 30 wyroków zaległych, wobec których działanie jest zalecane prawodawcy, dostępna jest na internetowej stronie TK

Wyroki - reakcja wskazana

Reakcja prawodawcy jest wskazana (czyli wskazane jest, aby wprowadził on określone zmiany w prawie), kiedy Trybunał - jako strażnik jakości systemu prawa - przy okazji rozpatrywania problemu konstytucyjnego dostrzeże inne uchybienia wymagające działania prawodawcy, w szczególności mankamenty legislacyjne przepisów. Dotyczy to przede wszystkim sytuacji, w których Trybunał:
a) wprost wskaże w uzasadnieniu wyroku potrzebę podjęcia określonych działań przez prawodawcę,
b) wprost wskaże w  uzasadnieniu wyroku,  jak – z  punktu  widzenia  Konstytucji  – należałoby optymalnie uregulować daną instytucję prawną,
c) stwierdzi niekonstytucyjność przepisów i wskaże na  istnienie  w prawie przepisów niezaskarżonych o tożsamej – niekonstytucyjnej – treści (Trybunał nie może orzekać  o przepisach niezaskarżonych).

Lista 44 wyroków - na stronie internetowej Trybunału. Wśród nich jest 17 wyroków uznanych przez Rządowe Centrum Legislacji lub Senat za niewymagające podjęcia działań (lub dalszych działań) prawodawczych.