Klauzula napomnienia

Rembrandt, Lekcja anatomii doktora Tulpa, Muzeum Mauritshuis

Sfera ludzkiej seksualności jest stałym tematem sporów między tradycjonalistami a osobami o mniej restrykcyjnych poglądach. Kilka lat temu dyskusje dotyczyły sprawy Alicji Tysiąc, która pokazała niegotowość polskiego państwa do przestrzegania własnego i międzynarodowego prawa, jeśli jest ono różne ze zdaniem Kościoła. Nieco później różnica zdań dotyczyła farmaceutów, którzy odmawiali sprzedaży środków antykoncepcyjnych klientom ze względu na swoje przekonania. Ostatnio w centrum uwagi jest profesor Chazan, który umyślnie zachował się niezgodnie z prawem o zawodzie lekarza, kiedy wskutek swojego działania nie dopuścił do przeprowadzenia legalnej aborcji na śmiertelnie uszkodzonym płodzie. Centralnym punktem obecnej odsłony sporu jest tak zwana „klauzula sumienia”, czyli zasada, według której lekarz ma prawo powstrzymać się od wykonania świadczenia medycznego niezgodnego z jego sumieniem.

Klauzula sumienia stała się słowem-kluczem, którym obrońcy profesora Chazana tłumaczą i usprawiedliwiają jego postępowanie; jego krytyka stanowi w ich oczach atak na wolność sumienia i przejaw szykanowania wierzących lekarzy.

Sądzę, że istnieje takiej klauzuli jest potrzebne w demokratycznym i liberalnym społeczeństwie. Należy jednak walczyć z jej nadużywaniem i usprawiedliwianiem nią lekarskich nadużyć, gdyż nie taki jest jej cel. Czy odmienne przekonania lekarza to wystarczający powód, aby łamać prawo oraz utrudniać możliwość uzyskania legalnego świadczenia medycznego przez jego pacjenta? Odpowiedź na to pytanie jest tylko jedna — to powód niedostateczny.

Zapis chroniący prawa lekarzy wykorzystywany jest często, by naruszać prawa pacjentów. Zasada pozwalająca lekarzowi nie brać udziału w zabiegach, które są niezgodne z jego przekonaniami, błędnie interpretowana jest jako prawo do oceniania i atakowania przekonań pacjentów. Powołanie się na klauzulę sumienia bywa okazją do dyktowania poglądów i instruowania badanych osób na tematy światopoglądowe. Co gorsza, niekiedy nie kończy się tylko na polemice z nielubianymi poglądami; lekarze mogą wykorzystać tę okazję do głoszenia fałszywych informacji o rzekomym wysokim niebezpieczeństwie antykoncepcji. Można też usłyszeć historie o lekarzach, którzy aktywnie sabotowali możliwość uzyskania przez ich pacjentki legalnej aborcji przeciągając badania i powołując się na nieistniejące prawa.

Takie zachowanie to nie tylko powrót do dziewiętnastowiecznego paternalizmu, ale też zupełne wypaczenie tego, czym jest i czym powinna być klauzula sumienia oraz naruszanie praw osób o innych przekonaniach.

Etyka — nie tylko katolicka

To nie tylko powrót do XIX-wiecznego paternalizmu, ale też wypaczenie tego, czym powinna być klauzula sumienia.

Profesor Chazan, w obronie swojego stanowiska, w jednym z wywiadów powiedział: „Są sytuacje w życiu, kiedy dochodzi do konfliktu etyki i prawa, wtedy etyka powinna być pierwsza.” Chociaż nie mówi tego wprost, można się domyślać, o jaką etykę mu chodzi — oczywiście o etykę katolicką. Pomijając namawianie do łamania prawa, profesor Chazan błędnie zakłada, że jest jakaś jedna etyka i że etyczne mają być tylko poglądy katolickie. O wiele bardziej przekonujący może być pogląd, według którego to profesor właśnie postąpił nieetycznie, w dodatku łamiąc prawo.

Prawo do odmowy wykonania świadczenia medycznego daje lekarzom artykuł 39 Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty. W całości brzmi on tak:

Lekarz może powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem, z zastrzeżeniem art. 30, z tym że ma obowiązek wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym oraz uzasadnić i odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej. Lekarz wykonujący swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby ma ponadto obowiązek uprzedniego powiadomienia na piśmie przełożonego.

Artykuł 30 mówi o tym, że lekarz nie może powstrzymać się od wykonania świadczenia medycznego w sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia pacjenta. Z zapisu tego wynikają trzy rzeczy. Po pierwsze, odmówiwszy wykonania świadczenia, lekarz ma obowiązek wskazania pacjentowi realnej możliwości uzyskania tego świadczenia gdzie indziej. Po drugie, lekarz musi odnotować fakt odmowy w dokumentacjo medycznej. Po trzecie, ma on obowiązek oficjalnego poinformowania o tym swojego przełożonego.

Kilka miesięcy przed tym, jak media zaczęły opisywać tę sprawę, Komitet Bioetyki przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk wydał stanowisko w sprawie niepokojącego nadużywania klauzuli sumienia oraz niezapewnianiu pacjentom możliwości uzyskania należnego im świadczenia. Zachęcam do przeczytania całego stanowiska, gdyż zwięźle wyjaśnia czym jest klauzula sumienia, jakim celom powinna ona służyć i kiedy nie powinno się jej używać.

Co wolno lekarzowi

Ani intensywność czyjegoś przekonania o słuszności własnego poglądu, ani gorliwość w jego głoszeniu, same w sobie nie stanowią dostatecznej racji dla działania w imię tego poglądu.

Klauzula sumienia ma za zadanie chronić integralność moralną lekarza, który ze względu na swój zawód może znaleźć się w sytuacji niejednoznacznej moralnie. Z drugiej strony prawo lekarza nie może przesłaniać istoty służby zdrowia, to jest zapewnienia świadczeń medycznych pacjentom. Stąd konieczność regulacji prawnej i określenia kiedy taka zasada miałaby być aplikowana, a kiedy nie.

Klauzula sumienia przysługuje wyłącznie osobom. Może się to wydawać oczywiste i wspominanie o tym niepotrzebne, ale pojawiają się sytuacje, w których odmowa wykonania świadczenia medycznego motywowana jest polityką placówki („W naszym szpitalu nie wykonujemy aborcji.”). Takie jej użycie jest niedozwolone.

Ważnym punktem w stanowisku Komitetu jest przyznanie, iż nie każdy pogląd zasługuje na to, by móc uzasadniać nim wstrzymanie się od udzielenia świadczenia. Stąd też proponowany wymóg napisania uzasadnienia dla swojej decyzji przez lekarza i podania w nim konkretnej zasady moralnej, która byłaby w przeciwnym wypadku naruszana. Jak przekonująco wyjaśnia Komitet:

Komitet Bioetyki pragnie zwrócić uwagę, że ani intensywność czyjegoś przekonania o słuszności własnego poglądu, ani gorliwość w jego głoszeniu, same w sobie nie stanowią dostatecznej racji dla działania w imię tego poglądu, w szczególności, gdy działanie takie wywołuje negatywne skutki po stronie innych osób, prowadzi do ograniczenia lub naruszenia ich praw. Ludzie potrafią przejawiać szczerość i namiętność w głoszeniu przekonań, które ugruntowane są na uprzedzeniach i irracjonalnej niechęci czy odrazie. Czysta intuicja wysnuwająca z siebie własną treść i odrzucająca wymóg podania uzasadnienia może stać się ślepą i niebezpieczną siłą.

Chyba najważniejszą sprawą jest to, jakich świadczeń lekarz ma prawo odmówić powołując się na klauzulę sumienia. W opinii Komitetu lekarz ma prawo odmówić tylko osobistego wykonania świadczenia zdrowotnego, jeżeli bezpośrednio narusza ono dobro, które według tego lekarza powinno być bezwzględnie chronione. Tym samym lekarz nie może, powołując się na klauzulę sumienia, odmówić dostarczenia pacjentowi informacji bądź środków, które dopiero pacjentowi posłużą do podjęcia ostatecznej decyzji o swoim zdrowiu. W szczególności lekarz nie może odmówić udzielenia informacji o stanie zdrowia czy prawach pacjenta, zbadania go, skierowania go na dalsze badana czy też wydania recepty na wyrób medyczny, którego stosowanie pozostaje wyłącznie w gestii pacjenta. Postępując inaczej pozbawia się pacjenta możliwości samodzielnej decyzji.

Uzasadnienie dla takiej interpretacji jest dwojakie. Po pierwsze, wbrew temu, co mówił i zrobił profesor Chazan, lekarz ma wyraźnie określony obowiązek wskazania pacjentowi realnej możliwości uzyskania świadczenia gdzie indziej. Mówi to, że działania jedynie pośrednio prowadzące do sytuacji uznanej przez lekarza za złą nie są objęte klauzulą sumienia. Po drugie, farmaceuci i aptekarze, pomimo protestów części środowiska, nie są objęci klauzulą sumienia, co podkreśla, że jedynie bezpośrednie działania mogą zostać nią objęte. Nie można oczekiwać, by lekarz miał prawo do wykonywania tylko takich działań, które mu się podobają. Możliwość odmówienia, na przykład, wypisania recepty na środki antykoncepcyjne jedynie ze względu na swój światopogląd nie jest niezbędnym przywilejem — to niebezpieczny poziom kontroli i naruszanie wolności innych osób do decydowania o swoim ciele.

Prawa pacjenta nie są opcjonalne

Możliwość odmówienia wypisania recepty na środki antykoncepcyjne ze względu na światopogląd nie jest niezbędnym przywilejem — to naruszanie wolności innych osób do decydowania o swoim ciele.

Profesor Chazan nie tylko postąpił wbrew prawu, ale także wbrew duchowi klauzuli sumienia, nadając sobie prawo do decydowania o swojej pacjentce. Nie tylko nie wskazał jej „realnej możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym”, ale także, według ustaleń rzecznika praw pacjenta, naruszył jej prawo do informacji, zatajając informacje o stanie zdrowia jej i płodu.

Mimo stanowiska prawa i interpretacji dotyczących klauzuli sumienia ignorowanie przepisów jest nagminne, o czym świadczy wiele historii dziennikarek chcących uzyskać recepty na antykoncepcję hormonalną czy też „pigułki po” lub nawet historia o profesorze Chazanie, który odmówił skierowania pacjentki na diagnostykę prenatalną. Szczególnie martwi podawanie fałszywych informacji o tych metodach, na przykład o wysokiej rakotwórczości antykoncepcji hormonalnej czy też o niebezpiecznie destabilizującej organizm kobiety antykoncepcji po stosunku.

Co można zrobić, by było inaczej? Należałoby ujednoznacznić przepisy o klauzuli sumienia tak, aby wykluczyć możliwość rozbieżnych interpretacji. Należy też, zgodnie z zaleceniami Komitetu Bioetyki, już na etapie wyboru zawodu bądź ścieżki kariery upominać studentów medycyny, że mogą oni być zmuszeni podjąć się działania, z którym się nie zgadzają, a które jest preferowane przez ich pacjentów. Najważniejsza jest jednak moim zdaniem edukacja zarówno lekarzy jak i pacjentów o tym, jakie prawa ma pacjent i jak należy się zachowywać, by te prawa uszanować. Miejmy nadzieję, że rozgłos nadany tej sprawie wpłynie chociaż w małym stopniu na polepszenie sytuacji na tym polu.
Agoreton - blog