Haga: 50 miliardów dla akcjonariuszy Jukosu

Chdorkowski w rozmowie z Putinem, 20 grudnia 2002. Foto: serwis prasowy Kremla, Wikimedia Commons

Stały Sąd Arbitrażowy w Hadze nakazał Rosji zapłacenie odszkodowania 50 mld dolarów USA za wywłaszczenie akcjonariuszy naftowej spółki Jukos.

Jest to rozstrzygnięcie pozwów złożonych w Trybunale w 2005 roku przez trzech dawnych akcjonariuszy firmy Michaiła Chodorkowskiego: Hulley Enterprises Limited (zarejestrowana na Cyprze), Yukos Universal Limited (rejestracja na Wyspie Man) i Veteran Petroleum Limited (Cypr).

Sędziowie (Stephen M. Schwebe z USA, L. Yves Fortier z Kanady i dr Charles Poncet ze Szwajcarii) jednogłośnie uznali, że Rosja przyjęła środki o skutku równoważnym do wywłaszczenia powodów z inwestycji w Jukos, a zatem naruszyła artykuł 13 (1) Charter Treaty of Energy.

Sędziowie argumentowali, że rosyjscy urzędnicy manipulowali przepisami, by doprowadzić do bankructwa Jukosu. "Rosyjskie sądy ulegały woli rosyjskich władz, by doprowadzić do bankructwa Jukosu, przypisać aktywa państwowej firmie i uwięzić człowieka, który mógł stać się politycznym rywalem" - napisali w uzasadnieniu.

Sędziowie uznali, że "głównym celem Federacji Rosyjskiej nie było zebranie[niezapłaconych]  podatków, lecz doprowadzenie do bankructwa Jukosu i przejęcia jego cennych aktywów".

Ponieważ powodowie popełnili w swoich powództwach błędy, odszkodowanie zostało ustalone na poziomie połowy kwoty wnioskowanej (100 mld USD).

Właścicielami wymienionych spółek są dawni partnerzy biznesowi Michaiła Chodorkowskiego: Płaton Lebiediew, Michaił Brudno, Władimir Dubow i Wasilij Szachnowski.

Według agencji Reutera kwota odszkodowania to poważny cios dla Rosji, która boryka się ze skutkami sankcji gospodarczych oraz faktyczną recesją.

Jukos powstał w 1993. Jego nazwa pochodzi od pierwszych liter głównych aktywów należących wówczas do kompanii: Jugansknieftiegazu (Юганскнефтегаз) i Kujbyszewnieftieorgsintiez (КуйбышевнефтеОргСинтез). W 1995 państwo sprzedało 45% akcji Jukosu bankowi Menatep, który wkrótce dokupił jeszcze 33% akcji. W 1996 na czele przedsiębiorstwa stanął Michaił Chodorkowski, będący jednocześnie głównym akcjonariuszem Menatepu.

W kolejnych latach Jukos przejął kilka mniejszych rosyjskich przedsiębiorstw naftowych, dzięki czemu mógł zwiększyć wydobycie. W 2003 stał się największym przedsiębiorstwem naftowym w Rosji. Roczne wydobycie ropy sięgało 81 mln ton, co dawało niemal 20% całości rosyjskiej produkcji. Sukces zawdzięczał dobremu zarządzaniu (jako jedna z pierwszych rosyjskich kompanii energetycznych, zatrudnił wielu menedżerów z Zachodu), względnej przejrzystości w działaniu i efektywnemu lobbowaniu swoich interesów w rosyjskiej Dumie.

Ówczesna struktura własności Jukosu nie była do końca jasna. Zgodnie z danymi opublikowanymi przez przedsiębiorstwo w 2002 roku jego największymi akcjonariuszami byli: Michaił Chodorkowski (9,5%), Leonid Niewzlin (8%), Płaton Lebiediew (8%), Władimir Dubow (7%), Michaił Brudno (7%) i Wasilij Szachnowski (4,5%).

Po kilku latach od prywatyzacji Jukos stał się potężnym przedsiębiorstwem o wielkich ambicjach. W kwietniu 2002 ogłoszono fuzję Jukosu z Sibnieftem, inną rosyjską kompanią energetyczną. W rezultacie połączenia miał powstać czwarty pod względem wydobycia koncern naftowy świata. Plany Chodorkowskiego pokrzyżował jednak Kreml.

2 lipca 2003 aresztowany został Płaton Lebiediew, wiceprezes przedsiębiorstwa. Oskarżono go o oszustwa i niepłacenie podatków. Wydarzenie to otworzyło tzw. „sprawę Jukosu”. 25 października 2003 aresztowany został Michaił Chodorkowski. Był to początek końca wielkości przedsiębiorstwa, które popadło w konflikt z władzą. Jego najważniejszymi przyczynami były: chęć Kremla, aby przejąć część aktywów Jukosu, który stał się zbyt potężny oraz ambicje polityczne jego największych akcjonariuszy. Oficjalnie Jukos został oskarżony o niepłacenie podatków w należnej wysokości. Suma zaległości przedstawionych przedsiębiorstwu do 2006 wyniosła ponad 50 mld dolarów, co przewyższało wartość całego przedsiębiorstwa sprzed „sprawy Jukosu”.

W grudniu 2004 na licytacji sprzedano, znacznie poniżej realnej wartości, największe złoże Jukosu – Jugansknieftiegaz. Przejął je Rosnieft, państwowa kompania naftowa. W sierpniu 2006 przedsiębiorstwo zostało ogłoszone bankrutem.

Michaił Chodorkowski wielokrotnie krytykował politykę prezydenta Rosji Władimira Putina. 25 października 2003 został oskarżony o nieprawidłowości przy prywatyzacji przedsiębiorstw i aresztowany. W podobny sposób zbiło majątek wielu rosyjskich oligarchów, ale nic ich za to nie spotkało. Dlatego powszechnie uważano, że Chodorkowski trafił za kraty, bo otwarcie przeciwstawiał się Putinowi.

W maju 2005 moskiewski sąd skazał Chodorkowskiego na 9 lat pozbawienia wolności i odbycie kary w kolonii karnej. We wrześniu 2005 Sąd Miejski w Moskwie obniżył karę do 8 lat. Został zesłany do uranowej kolonii IK-10 w Krasnokamiensku, w obwodzie czytyjskim.

19 stycznia 2009 Chodorkowski został przeniesiony z więzienia na Syberii do aresztu śledczego w Moskwie, gdzie oczekiwał na kolejny proces, który rozpoczął się 3 marca. W tymże procesie zostali uznani winnymi zarówno on, jak i Lebiediew.

20 grudnia 2013 roku został ułaskawiony przez Władimira Putina i wypuszczony na wolność. Jeszcze tego samego dnia opuścił Rosję. Gest Putina odbierany był jako krok mający na celu złagodzenie międzynarodowej krytyki jego rządów przed zimowymi igrzyskami olimpijskimi w Soczi.

Komentując wyrok sądu arbitrażowego w Hadze minister spraw zagranicznych Rosji Siergiej Ławrow nie wykluczył, że Moskwa odwoła się od wyroku. Dodał, że udziałowcy będą musieli dalej walczyć w sądach, by otrzymać odszkodowanie. "Strona rosyjska (...) bez wątpienia użyje wszystkich dostępnych środków prawnych, by bronić swojego stanowiska" - oświadczył.