Inspiracją do powstania artykułu była konferencja „Selecting Europe’s Judges: a critical appraisal of appointment process to the European courts”[1], która odbyła się 4 listopada 2013 r. w Kolegium Europejskim w Brugii.

Miesiąc temu, 8 lipca 2014 r., powołano pięciu nowych polskich sędziów ad hoc (sędziów – zastępców) do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasbourgu (ETPC). Na dwuletnią, odnawialną kadencję powołani zostali: prof. Ireneusz Kamiński, prof. Marian Kępiński, prof. Stanisław Sołtysiński, dr hab. Małgorzata Wąsek-Wiaderek oraz prof. Eleonora Zielińska.

Wydawać by się mogło, że rola sędziów ad hoc jest marginalna. Nic bardziej mylnego – te osoby zastępują sędziego stałego, gdy ten jest niezdolny do zasiadania w Trybunale bądź musi się wyłączyć ze sprawy. Sędziowie ad hoc zasiadali np. w sprawach tak ważnych jak Hutten-Czapska przeciwko Polsce (prof. Wyrozumska)[2] czy Rasmussen przeciwko Polsce (prof. Wieruszewski)[3] W latach 2007-2010 sędziowie ad hoc brali udział w wydawaniu 516 wyroków Trybunału, co stanowi 8,3% wszystkich wydanych wyroków (6170)[4].

Zgodnie z art. 27 ust. 2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPC), sędzią ad hoc jest osoba inna niż sędzia stały, wybrana przez przewodniczącego Trybunału z listy uprzednio przedłożonej przez państwo w przypadku braku sędziego albo gdy sędzia nie jest w stanie zasiadać w danej sprawie. Rozwiązanie takie zostało wprowadzone przez Protokół 14 do EKPC[5]. Wcześniej państwa mogły wyznaczyć na sędziego ad hoc w danej sprawie dowolną osobę, znając już przedmiot skargi, co wzbudzało istotne wątpliwości co do niezawisłości sędziów zastępców[6].

Uszczegółowienie dotyczące procedury wyboru sędziów ad hoc zawarte jest w Regulaminie ETPC[7]. Regulamin określa, że sędzia ETPC musi wyłączyć się ze sprawy, gdy[8]:

a) jest osobiście zainteresowany jej wynikiem, w tym jeżeli pozostaje w związku małżeńskim, relacji rodzicielskiej lub innej relacji w ramach najbliższej rodziny, relacji osobistej lub zawodowej albo relacji podporządkowania z którąkolwiek ze stron;
b) występował w sprawie uprzednio jako pełnomocnik, adwokat lub doradca strony bądź osoby zainteresowanej wynikiem sprawy albo jako członek innego, krajowego lub międzynarodowego, sądu lub komisji śledczej, lub w jakimkolwiek innym charakterze;
c) będąc sędzią ad hoc lub byłym sędzią z wyboru, biorącym udział w sprawie z mocy Reguły 26 ust. 3 [sędziowie zajmują się nadal sprawami, w których uczestniczyli w rozpatrywaniu przedmiotu nawet po upływie kadencji], zajmuje się jakąkolwiek działalnością polityczną, administracyjną lub jakąkolwiek działalnością zawodową, która jest nie do pogodzenia z jego niezawisłością lub bezstronnością;
d) wyrażał publicznie, przez środki przekazu, pisemnie, poprzez jego działania publiczne lub w inny sposób, opinie, które, oceniając obiektywnie, mogą niekorzystnie wpłynąć na jego bezstronność;
e) jego niezawisłość lub bezstronność mogą być zasadnie poddane w wątpliwość z jakiejkolwiek innej przyczyny.

Sędziowie ad hoc muszą spełniać te same minimalne kryteria co sędziowie z wyboru[9], czyli zgodnie z art. 21 EKPC muszą być ludźmi o najwyższym poziomie moralnym i muszą: albo posiadać kwalifikacje do sprawowania wysokiego urzędu sędziowskiego, albo być prawnikami o uznanej kompetencji. Ponadto zgodnie z regulaminem Trybunału sędzia ad hoc nie może być niezdolny do udziału w sprawie z powodu konfliktu interesów i musi być w stanie sprostać wymaganiom dyspozycyjności i obecności. Sędziowie ad hoc nie są jednak formalnie zobowiązani do spełniania innych, poza-konwencyjnych kryteriów nałożonych na sędziów stałych (jak np. znajomość języków obcych czy znajomość systemu ochrony praw człowieka) – jednakże praktyka państw członkowskich wskazuje, na istniejącą praktykę wyboru sędziów ad hoc spełniających również poza-konwencyjne kryteria.

Lista sędziów ad hoc wybranych na dwuletnią kadencję, składająca się z 3 do 5 nazwisk, musi być przedłożona przewodniczącemu Trybunału przez każde państwo członkowskie. Lista musi zawierać przedstawicieli obu płci oraz informacje biograficzne na temat wskazanych osób. Jeśli rząd nie przedłoży takiej listy w ciągu 30 dni, albo lista nie będzie zawierała minimum 3 kandydatów spełniających wszystkie kryteria niezbędne do zostania sędzią ad hoc, przewodniczący Trybunału wzywa rząd do wskazania nazwisk spośród obecnych sędziów Trybunału, którzy będą pełnili funkcję sędziego ad hoc danego kraju w razie potrzeby[10]. Na wskazanie sędziów rząd ma również 30 dni.

Przewodniczący Trybunału wyznacza dowolnego sędziego spośród sędziów stałych na sędziego ad hoc w dwóch przypadkach:

- gdy kraj nie przedstawił ani listy sędziów ad hoc, ani sędziego stałego który ma zasiadać jako ich sędzia ad hoc,
- gdy Przewodniczący Trybunału uznał, że mniej niż 3 osoby ze wskazanych przez dane państwo na liście sędziów ad hoc mogą zasiadać w danej sprawie.[11]

Procedura powyżej opisana może budzić wątpliwości w kontekście standardów wyboru sędziów stałych ETPC. Po pierwsze, w przypadku sędziów stałych Trybunału, decydujący głos ma Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy (ZPRE), które w przypadku sędziów ad hoc zostało pominięte w procedurze wyboru. Po drugie niejasne i nieokreślone jest na podstawie jakich przesłanek przewodniczący Trybunału będzie wybierał sędziów ad hoc do danej sprawy. Po trzecie, brak wiążących szczegółowych wytycznych co do procedury krajowej wybierania sędziów na listę – Zgromadzenie Parlamentarne jedynie rekomenduje, aby była to tożsama procedura co w przypadku wyboru sędziów stałych[12].

Nie ma wątpliwości, że nowo wybrani polscy sędziowie ad hoc prezentują najwyższy poziom wiedzy prawniczej oraz różnorodność specjalizacji. Niezależnie od tego zwrócić trzeba jednak uwagę na możliwe wątpliwości co do braku utrwalonych standardów wyboru sędziów ad hoc i przejrzystości funkcjonujących procedur – brak jest znanego publicznie aktu prawnego w tej sprawie, a informacje nt. procedury wyboru sędziów ad hoc nie są nigdzie publikowane. Uregulowanie tej kwestii nie jest problematyczne czy czasochłonne, a wzmocnić by mogło zaufanie publiczne do podjętych przez ETPC decyzji.

Dlatego też uzasadnione jest postulowanie zmian zarówno na poziomie Rady Europy, jak i poszczególnych Państw Członkowskich:

(1) wypracowane standardy wyboru sędziów stałych powinny być stosowane odpowiednio również do sędziów ad hoc[13];
(2) kandydaci na sędziów ad hoc powinni spełniać te same wymagania co stawiane kandydatom na sędziów stałych w zakresie kompetencji z zakresu prawa międzynarodowego i systemu ochrony praw człowieka oraz znajomości języków obcych;
(3) Zgromadzenie Parlamentarne (albo co najmniej Podkomisja ZPRE do spraw wyboru sędziów do ETPC) powinno być włączone w proces wyboru sędziów ad hoc, mając np. możliwość opiniowania listy przedstawionych przez dane państwo;
(4) państwa członkowskie (w tym Polska) powinny zagwarantować przejrzystość procesu wyboru sędziów ad hoc poprzez stosowanie procedury odpowiadającej procedurze wyboru sędziów stałych zgodnej z rekomendacjami Rady Europy.

_________________________

[1] Wybór europejskich sędziów: krytyczna ocena procedury wyboru sędziów do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.
[2] Sprawa dotycząca praw właścicieli lokali, skarga nr 35014/97, wyrok z 19 czerwca 2006 r., prof. Garlicki musiał się wyłączyć ze sprawy ze względu na wcześniejsze zajmowanie się sprawą w Trybunale Konstytucyjnym.
[3] Sprawa dotycząca procedury lustracyjnej, skarga nr 38886/05, wyrok z 28 września 2009 r.
[4] Dane z Raportu za 2010 Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (Annual Report 2010 of the European Court of Human Rights, Council of Europe), s. 14 – jest to ostatni raport w którym uwzględniono dane nt. sędziów ad hoc.
[5] Protokół nr 14 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności zmieniający system kontroli Konwencji,Strasburg, 13 maja 2004.
[6] S. Lagoutte, “The Future of the European HR Control System: Fighting with its Back to the Wall”, w: Human Rights in Turmoil. Facing threads, consolidating achievements (red. S. Lagoutte, H.-O. Sano and P. Scharf Smith), 2007, s. 39-47.
[7] Regulamin Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, zmieniony 1 lipca 2014, brak polskiego tłumaczenia, tekst oryginalny dostępny na: www.echr.coe.int/Documents/Rules_Court_ENG.pdf
[8] Reguła 28(2) Regulaminu ETPC.
[9] Reguła 29(1) Regulaminu ETPC.[10] Znane są już takie przypadki, np. Estoński sędzia Maruste był sędzią ad hoc wskazanym przez Łotwę w sprawie Lavents v. Łotwa.
[11] Reguła 29(2) Regulaminu ETPC.
[12] Raport przygotowanym przez Komitet ds. Prawa i praw człowieka ZPRE nt. sędziów ad hoc z 10 października 2011 r., AS/Jur (2011) 36.
[13] Podsumowanie standardów znaleźć można w dokumencie przygotowanym przez Sekretariat ZPRE z 27 października 2011 r., AS/Jur/Inf (2011)02 rev 4.### br br ###

*Autorka jest analitykiem w INPRIS (INPRIS – Instytut Prawa i Społeczeństwa, prawniczy think tank).
W ramach projektu „Przejrzyste wybory sędziów i rzeczników” INPRIS przygotowuje propozycje rozwiązań systemowych obejmujących kryteria i procedury wyborcze dotyczące kandydatów do poszczególnych instytucji, w tym m.in. sędziów ETPC.