W 3 numerze Przeglądu Sejmowego znalazła się ciekawa analiza wyroków sądów konstytucyjnych Ukrainy i Federacji Rosyjskiej związanych z aneksją Krymu przez FR.

I. Prezydent Federacji Rosyjskiej 21 marca 2014 r. uroczyście podpisał dwie usta­wy dotyczące zmiany statusu prawnego Krymu i miasta Sewastopol: federalną ustawę konstytucyjną nr 6 o przyjęciu do Rosyjskiej Federacji nowych podmiotów — Repu­bliki Krymu i miasta federalnego Sewastopol oraz federalną ustawę nr 36 o ratyfikacji Umowy między Rosyjską Federacją i Republiką Krym o przyjęciu do Rosyjskiej Fe­deracji Republiki Krymu i ustanowieniu w składzie Rosyjskiej Federacji nowych podmiotów[1]. Ustawy te zostały uchwalone dzień wcześniej przez Dumę Państwową i za­ledwie kilka godzin wcześniej przez Radę Federacji. Prezydent wydał także dekret o utworzeniu Krymskiego Okręgu Federalnego ze stolicą w Symferopolu[2].

Sąd Konstytucyjny Federacji Rosyjskiej 19 marca 2014 r. [3], na wniosek prezyden­ta Federacji Rosyjskiej, jednogłośnie stwierdził zgodność z konstytucją umowy mię­dzy Rosyjską Federacją i Republiką Krym o przyjęciu do Rosyjskiej Federacji Repu­bliki Krymu i ustanowieniu w składzie Rosyjskiej Federacji nowych podmiotów[4].

Artykuł 1 ust. 2 federalnej ustawy konstytucyjnej nr 6 o przyjęciu do Rosyjskiej Federacji nowych podmiotów — Republiki Krymu i miasta federalnego Sewastopol stanowi, iż przyjęcie do Federacji Rosyjskiej Krymu i Sewastopola następuje m.in. na podstawie „rezultatów ogólnokrymskiego referendum przeprowadzonego 16 marca 2014 r. w Autonomicznej Republice Krymu i mieście Sewastopol” oraz „deklaracji niepodległości Autonomicznej Republiki Krymu i miasta Sewastopol”. Niemalże w tym samym czasie Sąd Konstytucyjny Ukrainy uznał, że zarówno referendum na Krymie, jak i deklaracja niepodległości Autonomicznej Republiki Krymu i miasta Se­wastopol są niezgodne z konstytucją Ukrainy.

Tym samym mamy do czynienia z niespotykaną sytuacją. Sądy Konstytucyjne dwóch rożnych państw orzekają o zgodności ze swoimi konstytucjami aktów praw­nych, które po części dotyczą tej samej materii.

II. Sąd Konstytucyjny Ukrainy 14 marca 2014 r. rozpatrzył wnioski przewodniczą­cego Rady Najwyższej Ukrainy pełniącego obowiązki prezydenta Ukrainy oraz pełno­mocnika Rady Najwyższej Ukrainy do spraw Praw Człowieka o zbadanie zgodności z konstytucją Ukrainy uchwały Rady Najwyższej Autonomicznej Republiki Krymu z 6 marca 2014 r. nr 1702-6/14 o przeprowadzeniu ogólnokrymskiego referendum[5].

Rada Najwyższa Autonomicznej Republiki Krymu postanowiła w tej uchwale, iż 16 marca 2014 r. odbędzie się referendum, w którym postawione zostaną następujące pytania: 1) Czy jesteś za zjednoczeniem Krymu z Rosją na prawach podmiotu Rosyj­skiej Federacji? 2) Czy jesteś za przywróceniem Konstytucji Republiki Krymu z 1992 r. i za utrzymaniem statusu Krymu w ramach Ukrainy?[6] Zdecydowano, iż ta odpowiedź, która uzyska większość głosów, będzie uważana za bezpośrednio wyra­żoną wolę ludności Krymu.

Zgodnie z uchwałą, karty do głosowania miały zostać przygotowane w językach rosyjskim, ukraińskim i w języku Tatarów Krymskich. Powołano również Komisję Autonomicznej Republiki Krymu do przeprowadzenia referendum. Jednocześnie Rada Najwyższa Autonomicznej Republiki Krymu zwróciła się do prezydenta i parlamen­tu Federacji Rosyjskiej o rozpoczęcie procedury przyjęcia Krymu do Federacji Rosyj­skiej, a Radzie Ministrów Autonomicznej Republiki Krymu polecono zabezpieczenie organizacyjne i finansowe referendum.

Pełniący, na podstawie art. 112 konstytucji, obowiązki prezydenta przewodniczą­cy Rady Najwyższej Ukrainy dekretem nr 261/2014 z 7 marca 2014 r., powołując się na art. 137 konstytucji, zawiesił wykonywanie uchwały, o której mowa, jako niezgod­nej z konstytucją Ukrainy i wystąpił do Sądu Konstytucyjnego Ukrainy o wydanie orzeczenia w tej sprawie[7].

Sąd Konstytucyjny Ukrainy w orzeczeniu nr 2-рп/2014 z 14 marca 2014 r.[8] posta­nowił, że:
—   po pierwsze, uchwała Rady Najwyższej Autonomicznej Republiki Krymu z 6 marca 2014 r. nr 1702-6/14 o przeprowadzeniu ogólnokrymskiego referendum jest niezgodna z Konstytucją Ukrainy;
—   po drugie, uchwała ta, jako niezgodna z konstytucją Ukrainy, przestaje obowiązywać z dniem wydania orzeczenia przez Sąd Konstytucyjny;
—   po trzecie, wstrzymana zostaje działalność Komisji Autonomicznej Republiki Krym do przeprowadzenia referendum i wszystkich komisji lokalnych do spraw referendum;
—   po czwarte, Rada Ministrów Autonomicznej Republiki Krymu zostaje zobo­wiązana do wstrzymania finansowania referendum oraz zniszczenia kart do głosowa­nia oraz materiałów promocyjnych związanych z referendum.

Rozstrzygniecie to oparto na następujących przesłankach:
1.   Na podstawie konstytucji suwerenność Ukrainy obejmuje całe jej terytorium, które stanowi niepodzielną i nienaruszalną całość ( art. 2 konstytucji Ukrainy[9]). Ochro­na tak rozumianej suwerenności i integralności terytorialnej Ukrainy, zapewnienie jej ekonomicznego i informacyjnego bezpieczeństwa jest najważniejszą funkcją państwa, sprawą całego narodu ukraińskiego (art. 17 konstytucji Ukrainy).
2.   Najwyższym prawem Ukrainy jest konstytucja, co oznacza, iż ustawy i inne akty normatywne uchwala się na jej podstawie i zgodnie z jej postanowieniami (art. 8 konstytucji), a organy władzy państwowej i organy samorządu lokalnego oraz funkcjonariusze tych organów są zobowiązani działać w granicach uprawnień oraz za po­mocą środków w niej przewidzianych (art. 19 Konstytucji).
3.   Ustrój terytorialny Ukrainy i status prawny granicy państwowej określają wyłącznie ustawy Ukrainy (art. 92 pkt 13 i 18 konstytucji).
4.   Suwerenem i jedynym źródłem władzy na Ukrainie jest lud, który sprawuje władzę bezpośrednio lub przez organy władzy państwowej i organy samorządu lokalnego. Do niego należy wyłączne prawo określenia i zmiany ustroju konstytucyjnego Ukrainy. Państwo, organy państwa oraz funkcjonariusze tych organów nie mogą so­bie tego prawa uzurpować (art. 5 konstytucji).
5.   Wola narodu Ukrainy urzeczywistnia się w wyborach, ale także w referendum i innych formach demokracji bezpośredniej (art. 69 konstytucji), przy czym prawo obywateli do udziału w zarządzaniu sprawami państwa poprzez ogólnoukraińskie i lokalne referenda jest niezbywalne (art. 38).
6.  Przedmiotem referendum ogólnokrajowego, zgodnie z konstytucją i ustawami, mogą być problemy o znaczeniu ogólnopaństwowym, mające wpływ na losy całego ukraińskiego narodu, obywateli Ukrainy wszystkich narodowości, natomiast referendum lokalnego — wyłącznie sprawy należące do właściwości organów samorządu lokalne­go mające znaczenie dla danej jednostki podziału administracyjno-terytorialnego.
7.   Zgodnie z art. 132 konstytucji Ukrainy, struktura terytorialna Ukrainy opiera się na zasadach jedności i integralności terytorium państwa, łączenia centralizacji i decentralizacji wykonywania władzy państwowej, zrównoważenia i społeczno-gospodarczego rozwoju regionów z uwzględnieniem ich historycznych, ekonomicznych, ekologicznych, geograficznych i demograficznych odrębności, tradycji etnicznych i kulturowych. Te zasady realizowane są w Ukrainie jako w państwie unitarnym.
8.   Struktura administracyjno-terytorialna Ukrainy składa się z Autonomicznej Republiki Krymu, obwodów, rejonów, miast, rejonów w miastach, osiedli i wsi (część pierwsza art. 133 konstytucji). Zgodnie z częścią drugą art. 133 konstytucji Ukrainy, Autonomiczna Republika Krymu i miasto Sewastopol wchodzą w skład Ukrainy jako odrębne podmioty ustroju administracyjno-terytorialnego Ukrainy. Miasto Sewastopol nie wchodzi w skład Autonomicznej Republiki Krymu, mając szczególny status określony ustawami Ukrainy.
9. Zmiana istniejących granic, wyłączenie jakiegokolwiek podmiotu ustroju administracyjno-terytorialnego Ukrainy, w szczególności Autonomicznej Republiki Kry­mu czy miasta Sewastopol, jako integralnej części Ukrainy poprzez przeprowadzenie referendum lokalnego jest sprzeczna z konstytucją.
10.  Sprawy zmian terytorialnych Ukrainy mogą być rozstrzygane tylko w refe­rendum ogólnoukraińskim (art. 73 konstytucji). Zarządzenie takiego referendum jest wyłączną kompetencją Rady Najwyższej Ukrainy (art. 85 pkt 2 konstytucji), a organizacja i tryb przeprowadzania referendów regulowane są przepisami ustawowymi.
11. Autonomiczna Republika Krymu jest integralną częścią Ukrainy i w zakresie swoich kompetencji określonych w konstytucji Ukrainy podejmuje decyzje należące do jej zakresu działania (art. 134 konstytucji). Wykaz kompetencji pozostających we właściwości Autonomicznej Republiki Krymu regulują art. 137 i 138 konstytucji Ukrainy. Nie ma wśród nich uprawnień dotyczących zmiany granic czy kwestii niepodle­głości Krymu.
12. Konstytucyjny status Autonomicznej Republiki Krymu jest zgodny z Europejską Kartą Samorządu Terytorialnego, ratyfikowaną ustawą Ukrainy z 15 lipca 1997 r. nr 452/97-ВР, zgodnie z którą podstawowe kompetencje i funkcje władzy lo­kalnej wyznaczane są konstytucją lub ustawami. Władza lokalna ma prawo wykony­wać wszelkie sprawy, jakie nie zostały wyłączone ze sfery ich kompetencji i przyzna­ne innym organom (art. 4 pkt 1 i 2).
13.  Zgodnie z konstytucją Ukrainy, do kompetencji Autonomicznej Republiki Krymu należy organizacja i przeprowadzanie referendów lokalnych (art. 138 ust. 2) na zasadach określonych w ustawach Ukrainy (art. 92 pkt 20).
14.  Akty normatywne Rady Najwyższej Autonomicznej Republiki Krymu i postanowienia Rady Ministrów Autonomicznej Republiki Krymu nie mogą być sprzecz­ne z konstytucją i ustawami Ukrainy oraz powinny być uchwalane i wykonywane zgodnie z konstytucją Ukrainy, ustawami Ukrainy, aktami prezydenta Ukrainy i Ga­binetu Ministrów Ukrainy (art. 135 konstytucji).
15. Konstytucyjny Sąd Ukrainy stwierdził, iż Rada Najwyższa Autonomicznej Republiki Krymu, podejmując uchwalę przewidującą wstąpienie do Federacji Rosyj­skiej i zwracając się do prezydenta Rosyjskiej Federacji oraz do Dumy Państwowej i Rady Federacji Rosyjskiej w sprawie rozpoczęcia procedury wchodzenia w skład Rosyjskiej Federacji jako podmiotu Rosyjskiej Federacji, naruszyła konstytucyjną zasa­dę integralności terytorialnej Ukrainy, przekraczając granice swoich uprawnień.
16.  Uchwała Rady Najwyższej Republiki Krymu jest sprzeczna z art.: 1, 2, 5, 8, 19 ust. 2, 73 ust. 3, art. 85, pkt 13, 18, 20, art. 92, art. 132, 133, 134, 135, 137, 138 konstytucji Ukrainy.
17.  Uchwała jest również sprzeczna z podstawowymi zasadami suwerenności i integralności terytorialnej państwa, określonymi w aktach prawa międzynarodowego, w szczególności z zasadą wzajemnego poszanowania suwerennej równości wszyst­kich państw, w tym politycznej samodzielności, zasadą dokonywania zmian granic, zgodnie z prawem międzynarodowym, to znaczy pokojowymi środkami i na mocy porozumienia. W związku z obowiązywaniem tych zasad państwa strony powinny powstrzymywać się od naruszania integralności terytorialnej i politycznej niezależności każdego państwa przy użyciu siły lub groźby jej użycia lub w jakikolwiek inny spo­sób niezgodny z celami Organizacji Nardów Zjednoczonych, a także od innych dzia­łań skierowanych przeciwko integralności terytorialnej i jedności każdego państwa strony (Karta Narodów Zjednoczonych, Akt Końcowy KBWE w Europie z 1975 r., Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych z 1995 r.).

III. Orzeczenia Sądu Konstytucyjnego Ukrainy obowiązują na terytorium Ukra­iny, są ostateczne i nie podlegają zaskarżeniu. Mimo to 16 marca 2014 r. na Krymie przeprowadzono referendum. Według oficjalnych wyników wzięło w nim udział 83,1% uprawnionych do głosowania, 96,77% z nich opowiedziało się za przystąpieniem do Rosji, 2,51% za przywróceniem Konstytucji z 1992 r i za statusem Krymu jako czę­ści Ukrainy[10].

Dzień później, 17 marca 2014 r. Rada Najwyższa Autonomicznej Republiki Kry­mu ogłosiła niepodległość Krymu, a prezydent Rosji wydał dekret nr 147 o uznaniu Republiki Krymu[11]. Dnia 18 marca 2014 r. podpisano umowę między Rosyjską Federacją i Republiką Krymu o przyjęciu do Rosyjskiej Federacji Republiki Krymu i ustanowieniu w składzie Rosyjskiej Federacji nowych podmiotów, a prezydent Ro­sji na podstawie art. 125 ust. 2 Konstytucji Federacji Rosyjskiej i art. 7 pkt 4 fede­ralnej ustawy konstytucyjnej z 17 grudnia 2001 r., nr 6-ФКЗ, o trybie przyjmowania do Federacji Rosyjskiej i ustanowienia w jej składzie nowego podmiotu Federacji Rosyjskiej[12], wystąpił do Sądu Konstytucyjnego Federacji Rosyjskiej o weryfikację zgodności z konstytucją tej umowy[13]. Tylko wtedy, gdy Sąd Konstytucyjny Rosji uzna, że umowa o przyjęciu do Federacji Rosyjskiej nowego podmiotu jest zgodna z konstytucją, może nastąpić jej ratyfikacja (art. 8 ust. 1 ustawy o trybie przyjmowa­nia do Federacji Rosyjskiej i ustanowienia w jej składzie nowego podmiotu Federa­cji Rosyjskiej).

Sąd Konstytucyjny Federacji Rosyjskiej w postanowieniu nr 6-П z 19 marca 2014 r. stwierdził, iż:

1.      Zgodnie z art. 3 federalnej ustawy konstytucyjnej z 21 lipca 1994 r. nr 1-ФКЗ o Konstytucyjnym Sądzie Rosyjskiej Federacji, nie jest on powołany do oceny „politycznej celowości” zawarcia umowy międzynarodowej. Na podstawie art. 86 tej usta­wy bada wyłącznie zgodność z konstytucją „formy, trybu podpisania, zawarcia, przy­jęcia, opublikowania czy w wejścia w życie” aktów organów władzy państwowej i umów międzynarodowych. W szczególności „w kontekście ustanowionego przez konstytucję Federacji Rosyjskiej podziału władzy państwowej na ustawodawczą, wy­konawczą i sądowniczą, w kontekście ustanowionego przez Konstytucję Federacji Rosyjskiej podziału kompetencji między federalnymi organami władzy państwowej, w kontekście rozgraniczenia pełnomocnictw między organami władzy państwowej Fe­deracji Rosyjskiej i organami władzy państwowej podmiotów Rosyjskiej Federacji”. Oceniając w ten sposób zawarcie umowy z Republiką Krymu, stwierdził, iż prezydent Rosji zgodnie z jej konstytucją14 miał prawo to zrobić, bowiem to on „określa podsta­wowe kierunki wewnętrznej i zagranicznej polityki państwa” (art. 80 ust. 3), „jako gło­wa państwa reprezentuje Federację Rosyjską w kraju i w stosunkach międzynarodo­wych” (art. 80 ust. 4), „kieruje polityką zagraniczną Federacji Rosyjskiej” (art. 86 pkt a), a w szczególności „prowadzi rokowania i podpisuje umowy międzynarodowe Federacji Rosyjskiej” (art. 86 pkt b).

2. Tryb podpisania, zawarcia i wejścia w życie umowy o przyjęciu do Rosyjskiej Federacji Republiki Krymu i ustanowieniu w składzie Rosyjskiej Federacji nowych podmiotów nie narusza konstytucji Federacji Rosyjskiej. Art. 1 ust. 1 tej umowy stanowi, że Republika Krymu zostaje przyjęta do Federacji Rosyjskiej z chwilą jej pod­pisania, a art. 10, że do momentu ratyfikacji umowę stosuje się „tymczasowo”. Możliwość tymczasowego stosowania umowy międzynarodowej przed jej wejściem w życie, pod warunkiem, że postanowiono tak w samej umowie lub państwa negocjujące w jakikolwiek inny sposób tak uzgodniły, wynika z art. 25 Konwencji weneckiej o prawie traktatów z 23 maja 1963 r., której stroną jest Federacja Rosyjska.

Wskazanie w art. 1 umowy na to, że z datą jej podpisania Republikę Krymu uwa­ża się za przyjętą do Federacji Rosyjskiej, ma w istocie charakter „zasadniczego poli­tycznego wyrażenia woli, zapowiadającego zastosowanie formalnej procedury przy­jęcia w skład Federacji Rosyjskiej i ustanowienia na terytorium Republiki Krymu nowych podmiotów Federacji Rosyjskiej — Republiki Krymu i miasta o znaczeniu fe­deralnym Sewastopol”.

3. Artykuł 3 ust. 1 umowy o przyjęciu do Rosyjskiej Federacji Republiki Krymu i ustanowieniu w składzie Rosyjskiej Federacji nowych podmiotów”, który gwarantuje wszystkim narodom zamieszkującym na terytorium Republiki Krymu i miasta o znaczeniu federalnym Sewastopol prawo ochrony języka ojczystego, jego nauczania i rozwoju w pełni odpowiada art. 68 ust. 3 konstytucji Federacji Rosyjskiej. Postanowienie ust. 2 art. 3 umowy, który ustanawia językami urzędowymi Republiki Krymu rosyj­ski, ukraiński i język  Tatarów Krymskich, zdaniem Sądu Konstytucyjnego, nie może być uważany za odstępstwo od postanowień art. 68 ust. 2 konstytucji, który stanowi, że republiki mają prawo określać własne języki państwowe i że w organach władzy państwowej, organach samorządu terytorialnego oraz instytucjach państwowych republik są one używane na równi z językiem państwowym Federacji Rosyjskiej. Wskazanie języka rosyjskiego jako języka urzędowego Republiki Krymu odpowiada jego statusowi języka państwowego Federacji Rosyjskiej (art. 68 ust. 1), której podmiotem staje się ta Republika.

4.   Zdaniem Sądu, zgodne z konstytucją Federacji Rosyjskiej, w szczególności z jej art. 4 ust. 3, art. 67 i 71, jest także postanowienie art. 4 umowy, na podstawie któ­rego granica Republiki Krymu z Ukrainą staje się granicą Federacji Rosyjskiej. Posta­nowienie to „służy zabezpieczeniu integralności i nienaruszalności terytorium Rosyj­skiej Federacji (art. 4 ust. 3) i służy ochronie tych i innych konstytucyjnych wartości na całym terytorium Federacji Rosyjskiej, łącznie z nowo powstałymi podmiotami Fe­deracji Rosyjskiej”.

5.   Według Sądu Konstytucyjnego Rosji, nie można także uznać, że postanowie­nia art. 5 umowy są niezgodne z konstytucją. Na ich podstawie z dniem przyjęcia Re­publiki Krymu do Federacji Rosyjskiej obywatele Ukrainy i osoby nieposiadające oby­watelstwa zamieszkujące na terytorium Republiki Krymu stają się obywatelami Federacji Rosyjskiej, z wyjątkiem tych, które w ciągu miesiąca od tego dnia oświad­czą, że oni i ich małoletnie dzieci pozostają przy posiadanym obywatelstwie albo po­zostają bezpaństwowcami. Zdaniem Sądu, przepis ten nie zmusza do zrzeczenia się posiadanego obywatelstwa.

6.   Analizując postanowienia art. 6 umowy, dotyczące okresu przejściowego trwa­jącego do 1 stycznia 2015 r., w którym zostaną uregulowane problemy związane z in­tegracją nowych podmiotów Rosyjskiej Federacji z ekonomicznym, finansowym i prawnym systemem Federacji Rosyjskiej oraz z systemem organów władzy państwo­wej Federacji Rosyjskiej, a także problemy dotyczące wypełniania obowiązku służby wojskowej na terytorium Republiki Krymu i miasta o znaczeniu federalnym Sewasto­pol, Sąd doszedł do wniosku, iż będzie mógł je ocenić pod względem ich konstytucyj­ności, dopiero gdy zostaną skonkretyzowane w ustawie federalnej o przyjęciu do Fe­deracji Rosyjskiej Republiki Krymu.

7.   Artykuł 7 umowy, na podstawie którego obywatele Federacji Rosyjskiej pod­legający służbie wojskowej w Republice Krymu i mieście o znaczeniu federalnym Se­wastopol do 2016 r. włącznie będą odbywać tę służbę na terytorium tych podmiotów, jest, zdaniem Sądu, zgodny z art. 59 ust. 2 konstytucji, który stanowi, iż obywatel Fe­deracji Rosyjskiej pełni służbę wojskową zgodnie z ustawą federalną.

8.   Wyznaczenie terminu wyborów organów władzy państwowej Republiki Kry­mu i miasta o znaczeniu federalnym Sewastopol na drugą niedzielę września 2015 r. i pozostawienie do tego czasu władzy w rękach parlamentu Krymu, Rady Ministrów Krymu i Zgromadzenia Ustawodawczego Miasta Sewastopol Sąd Konstytucyjny uznał za zgodne z wyrażoną w art. 3 ust. 1, 2 i 3 konstytucji Federacji Rosyjskiej zasadą wła­dzy ludu.

9.   Postanowienie o tym, że nie obowiązują akty prawne Autonomicznej Republi­ki Krymu i miasta Sewastopol, Republiki Krymu i miasta o specjalnym statusie Sewa­stopol (art. 9 umowy), Sąd uznał za zgodne z zasadą zwierzchniej mocy konstytucji Federacji Rosyjskiej i ustaw federalnych na terytorium Federacji Rosyjskiej (art. 4 ust. 2 konstytucji) oraz z wynikającym z art. 15 ust. 2 konstytucji obowiązkiem prze­strzegania konstytucji Federacji Rosyjskiej i ustaw przez organy władzy państwowej, organy samorządu terytorialnego, obywateli i ich organizacje.

IV. 20 marca 2014 r. Sąd Konstytucyjny Ukrainy rozpatrzył wniosek przewodni­czącego Rady Najwyższej Ukrainy pełniącego obowiązki prezydenta Ukrainy w spra­wie zbadania zgodności z konstytucją Ukrainy uchwały Rady Najwyższej Autono­micznej Republiki Krymu z 11 marca 2014 r. nr 1727-6/14 w sprawie deklaracji niepodległości Autonomicznej Republiki Krymu i miasta Sewastopol.

W orzeczeniu nr 3-рп/2014 Sąd postanowił, że uchwała ta jest niezgodna z kon­stytucją Ukrainy i traci moc obowiązującą z chwilą jego wydania[15].

Uchwała, o której mowa, została podjęta jeszcze przed referendum na Krymie i miała charakter warunkowy. Zgodnie z nią, w razie wyrażenia przez narody Krymu w referendum woli przystąpienia Republiki Krymu i miasta Sewastopol do Rosji, mia­ła zostać ogłoszona niepodległość i suwerenność Krymu jako odrębnego państwa z re­publikańską formą rządów, które zwróci się wówczas o przyjęcie w skład Federacji Rosyjskiej na podstawie stosownej umowy międzynarodowej.
W uzasadnieniu orzeczenia Sąd Konstytucyjny Ukrainy powtórzył argumenty uży­te w orzeczeniu nr 2-рп/2014 z 14 marca 2014 r. Stwierdził ponadto, iż zarówno kon­stytucja Ukrainy jak i ustawy, w tym także konstytucja Autonomicznej Republiki Kry­mu zatwierdzona ustawą Ukrainy z 23 grudnia 1998 r. nr 350-XIV, jak również akty prawa międzynarodowego ratyfikowane przez Ukrainę nie zawierają użytego w uchwa­le Rady Najwyższej Autonomicznej Republiki Krymu z 11 marca 2014 r. określenia „narody Krymu”. Nazwanie w ten sposób obywateli Ukrainy zamieszkujących w Au­tonomicznej Republice Krymu i mieście Sewastopol jest, zdaniem Sądu, nieuzasad­nione i niezgodne z konstytucją Ukrainy.

Sąd Konstytucyjny Ukrainy stwierdził także, że:

1.   Zgodnie z przyjętymi zasadami i normami prawa międzynarodowego prawo narodów do samostanowienia nie może być interpretowane jako uzasadniające jakie­kolwiek działania zmierzające do naruszenia lub osłabienia integralności terytorialnej i jedności politycznej suwerennych, niepodległych państw, które przestrzegają zasad równości i samostanowienia narodów, a ich rządy jednakowo reprezentują interesy wszystkich narodów na ich terytorium.

2.   Prawo do samostanowienia na terytorium Autonomicznej Republiki Krymu i miasta Sewastopol jako integralnych części Ukrainy znalazło wyraz w referendum przeprowadzonym 1 grudnia 1991 r. Zgodnie z jego wynikami, parlament Ukrainy w imieniu narodu ukraińskiego — obywateli Ukrainy wszystkich narodowości — 28 czerwca 1996 r. zatwierdził konstytucję zawierającą zasady niepodległości (art. 1) i integralności terytorialnej (art. 2) Ukrainy. W konstytucji Ukrainy nie przewidziano prawa grupy obywateli (w tym mniejszości narodowych) do jednostronnego podjęcia decyzji o samostanowieniu, w wyniku której nastąpi zmiana terytorium Ukrainy jako państwa unitarnego. Kwestia zmian granic powinna być rozstrzygana w ogólnokrajo­wym referendum zarządzanym przez Radę Najwyższą Ukrainy, zgodnie z art. 73 i art. 85 ust. 2 konstytucji.

V. Analiza wszystkich omawianych orzeczeń prowadzi do wniosku, iż istotą pro­blemu jest kwestia prawa mieszkańców Krymu do samodzielnego zdecydowania o su­werenności jego terytorium. Sąd Konstytucyjny Ukrainy na podstawie konstytucji z 28 czerwca 1996 r. uznał, iż takiego prawa nie mają.

Sąd Konstytucyjny Federacji Rosyjskiej, stwierdzając, że umowa o przyjęciu do Rosyjskiej Federacji Republiki Krymu i ustanowieniu w składzie Rosyjskiej Federa­cji nowych podmiotów jest zgodna z federalną ustawą konstytucyjną z 17 grudnia 2001 r. nr 6-ФКЗ o trybie przyjmowania do Federacji Rosyjskiej i ustanowienia w jej składzie nowego podmiotu Federacji Rosyjskiej, uznał, że Republika Krymu jest su­werennym państwem, bowiem artykuł 4 ust. 2 tej ustawy stanowi, że podstawą przy­jęcia do Federacji Rosyjskiej nowego podmiotu jest zawarcie umowy z „obcym pań­stwem”. Tym samym, Sąd Konstytucyjny Federacji Rosyjskiej pośrednio uznał za legalne i skuteczne działania mieszkańców Krymu, które doprowadziły do ogłosze­nia niepodległości Republiki Krymu.

Wydaje się jednak, że nie było to tak oczywiste, skoro 28 lutego 2014 r. grupa de­putowanych do Dumy Państwowej formalnie zgłosiła projekt ustawy nr 462741-6 o wniesieniu zmian do federalnej ustawy konstytucyjnej o trybie przyjmowania do Fe­deracji Rosyjskiej i ustanowienia w jej składzie nowego podmiotu Federacji Rosyjskiej[16], polegających na uproszczeniu tej procedury. Zaproponowano, aby w art. 4 usta­wy, o której mowa, dodać ust. 2.1 stanowiący, iż „w przypadku braku w obcym państwie skutecznej suwerennej władzy państwowej” część tego państwa w wyniku referendum mieszkańców albo decyzji lokalnych władz może wejść w skład Federa­cji Rosyjskiej na prawach republiki, kraju, obwodu, autonomicznego obwodu lub au­tonomicznego okręgu.

Projektowany przepis zawierał sformułowanie, iż referendum, o którym mowa, musiałoby być „zgodne z ustawodawstwem” państwa na terytorium, na którym było­by przeprowadzane. Przyjęcie takiego rozwiązania oznaczałoby, że organy Federacji Rosyjskiej oceniałyby, czy przeprowadzone w innym państwie referendum jest zgod­ne z ustawodawstwem tego państwa.

Projekt ustawy nr 462741-6 o wniesieniu zmian do federalnej ustawy konstytucyj­nej o trybie przyjmowania do Federacji Rosyjskiej i ustanowienia w jej składzie no­wego podmiotu Federacji Rosyjskiej miał być rozpatrywany na posiedzeniu Dumy Państwowej 21 marca 2014 r.[17] Ostatecznie jednak Rada Dumy Państwowej 20 mar­ca 2014 r. postanowiła wycofać go z porządku obrad[18].

Problem, z którym mamy do czynienia na Krymie, sprowadzany jest do konfl ik-tu między dwoma wartościami — prawem państw do zachowania swojej integral­ności i nienaruszalności granic[19] oraz prawem narodów do samostanowienia. Zasada samostanowienia jest jedną z podstawowych norm prawa międzynarodowego[20], ale jej obowiązywanie nie jest jednoznaczne z prawem secesji[21]. Doktryna prawa międzynarodowego wypracowała trzy warunki dotyczące samostanowienia: kryterium etniczne, kryterium naruszeń praw człowieka i kryterium najlepszego roz­wiązania konfliktu[22]. Pierwsze sprowadza się do tego, iż roszczenie samostanowie­nia mogą zgłaszać jedynie „ludy”, czyli „zbiorowości posiadające świadomość et­niczną (narodową), wyrażającą się w poczuciu odrębności od innych i poczuciu przynależności do zbiorowości podobnych jednostek”[23]. Drugie jest spełnione, gdy państwo sprawujące władzę nad ludem domagającym się secesji dopuszcza się wo­bec jego członków naruszeń praw człowieka, które „muszą mieć znaczny i trwały charakter i dotyczyć naruszeń praw używania języka, kultury, praw politycznych, okrucieństw wojny czy odmowy przestrzegania praw człowieka”[24]. Trzecie to nie­istnienie żadnego oprócz secesji efektywnego sposobu rozwiązania konfl iktu zgod­nego z prawem wewnętrznym lub międzynarodowym.

Ocena tego, czy Krym spełniał przedstawione międzynarodowe kryteria pozwa­lające na uznanie jego prawa do samostanowienia dokonana pośrednio przez Sądy Konstytucyjne Ukrainy i Rosji, dała rozbieżne wyniki. W praktyce międzynarodowej potwierdzeniem posiadania prawa do samostanowienia jest uznanie nowo powstałego państwa przez podmioty prawa międzynarodowego. Istnieją kryteria prawne takiego aktu, ale decyzja uznania drugiego państwa zawsze była i nadal jest przede wszystkim decyzją polityczną. Wyniki referendum na Krymie, ogłoszenie niepodległości przez Republikę Krymu i włączenie jej do Rosji uznało (poza oczywiście Rosją) zaledwie kilka państw, w tym Afganistan, Armenia, Wenezuela i Syria[25].

_______________________________

1 Zob. na stronie: <http://www.kremlin.ru/news/20625>, dostęp: 22.03.2014 r.
2 Zob. na stronie: <http://news.kremlin.ru/media/events/files/41d4cb1349c4325d7681.pdf>, dostęp: 22.03.2014 r.
3 Zob. na stronie: <http://www.ksrf.ru/ru/News/Pages/ViewItem.aspx?ParamId=3162>, dostęp 22.03. 2014 r.
4 Treść umowy na stronie: <http://www.kremlin.ru/news/20605>, dostęp: 22.03.2014 r.
5 Funkcję sprawozdawcy pełnił sędzia P. Steciuk, wiceprzewodniczący Polsko-Ukraińskiego Klubu Konstytucjonalistów.
6 Status autonomicznej republiki w ramach Ukrainy nadano Krymowi ustawą z 12 lutego 1991 r.
o przywróceniu Krymskiej Autonomicznej Radzieckiej Socjalistycznej Republiki. Następnie Rada Najwyż­sza Ukrainy zmieniła obowiązującą wówczas konstytucję Ukrainy (art. 75¹) i przyjęła 29 kwietnia 1992 r. ustawę o statusie Autonomicznej Republiki Krymu. Przed 1954 r. obwód krymski był częścią Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Dnia 26 kwietnia 1954 r. na postawie obowiązującej wówczas konstytucji Rada Najwyższa ZSRR przyjęła ustawę, którą zatwierdziła dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 19 lutego 1954 r. o przeniesieniu obwodu Krymskiego z Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycz­nej Republiki Radzieckiej do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej; więcej zob. Konstytucyijne prawo Ukrainy, pod red. W.A. Tacija, W.F. Pohoriłka, U.M. Todyky, Kijów 1999, s. 344 oraz Konstytucja Autonomicznej Republiki Krymu, wstęp i tłumaczenie G. Bonusiak, Rzeszów 2009, s. 38–40.
7 Tekst dekretu na stronie: <http://www.president.gov.ua/documents/16743.html>, dostęp: 23.03.2014 r.
8 Tekst orzeczenia na stronie: <http://www.ccu.gov.ua/doccatalog/document?id=242321>, dostęp: 23.03.2014 r.
9 W opracowaniu korzystam z tekstów konstytucji Ukrainy opublikowanych w oficjalnych wydaniach przez Wydawnictwo Parlamentarne Rady Najwyższej Ukrainy, Kijów 2006, oraz Ministerstwo Sprawiedli­wości Ukrainy, Kijów 2008, oraz z polskiego tłumaczenia E. Toczek wydanego przez Wydawnictwo Sejmo­we, Warszawa 1999.     
10 Zob. na stronie: <http://www.pravda.com.ua/news/2014/03/17/7019223>, dostęp: 17.03.2014 r.
11 Tekst dekretu na stronie: <http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1;3621970>, dostęp: 24.03.2014 r.
12 Tekst ustawy na stronie: <http://pravo.gov.ru >, dostęp: 24.03.2014 r.
13 Zob. na stronie: <http://www.kremlin.ru/acts/20614>, dostęp: 24.03.2014 r.
14 W opracowaniu korzystam z polskiego tłumaczenia Konstytucji Federacji Rosyjskiej A. Kubika wy­danego przez Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2000.
15 Treść orzeczenia na stronie: <http://www.ccu.gov.ua/uk/doccatalog/list?currDir=244260>, dostęp: 24.03.2014 r.
16 Treść projektu na stronie: <http://asozd2c.duma.gov.ru/addwork/scans.nsf/>, dostęp: 30.03.2014 r.
17 Zob. elektroniczna karta rejestracji projektu nr 462741-6 na stronie: <http://asozd2.duma.gov.ru/main.nsf/(printzp)?OpenAgent&RN=462741-6&123>, dostęp 28.03.2014 r.
18 Protokół z posiedzenia Rady Dumy Państwowej na stronie: <http://asozd2.duma.gov.ru/main.nsf/%28SpravkaNew%29?OpenAgent&RN=462741-6&02>, dostęp: 28.03.2014 r.
19 Na ten temat zob. J. Szreniawski, Wybrane zagadnienia tworzenia i roli granic państwowych, „Administracja. Teoria. Dydaktyka. Praktyka” 2013, nr 3, s. 5–23.
20 Zob. np. W. Stankiewicz, Zaprzeczenie prawu do samostanowienia na przykładzie polityki Chińskiej Republiki Ludowej wobec Tybetu, „Annales UMCS. Sectio K” 2004, t. XI, s. 59–73.
21 Zob. B. Janusz-Pawletta, Separatystyczne dążenia Naddniestrza, Abchazji i Osetii Południowej a prawo międzynarodowe, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2006, nr 2, s. 97.
22 Tamże, s. 98
23 Tamże.
24 Tamże.
25 Zob. na stronie: <http://wyborcza.pl/1,75477,15675315>, dostęp: 29.03.2014 r.

* Dr hab. Krzysztof Eckhardt, Wyższa Szkoła Prawa i Administracji w Przemyślu, Zamiejscowy Wy­dział Prawa i Administracji w Rzeszowie.