Trybunał Konstytucyjny odwiedziła w marcu delegacja Sądu Konstytucyjnego Republiki Słowacji. Jest to dobry powód, by przedstawić zainteresowanym zarys systemu konstytucyjnego naszych południowych sąsiadów.

Historia

Początki konstytucyjnej ochrony praw i wolności sięgają początków lat 20-tych XX wieku. 29 lutego 1920 r. została uchwalona liberalno-demokratyczna Karta Konstytucyj­na wzorowana na konstytucji III Republiki Francuskiej oraz konstytucji Stanów Zjednoczonych. Warto wspomnieć, że rozdział VI tej konstytucji był poświęcony odrębnej regulacji praw mniejszości narodowych, religijnych i rasowych. Ustawa zasadnicza nawiązywała także do umów pokojowych zawartych po I wojnie światowej podczas powstawania państwa czechosłowackiego. 
Podstawowe prawa, wolności i obowiązki znalazły swoje oparcie w teorii prawa naturalnego. Prawa i wolności postrzegano jako podstawowe prawa człowieka związane z jego narodzinami i uznawano za najważniejszą kategorię podstawowych praw człowieka. Rewolucyjne, jak na owe czasy było brzmienie art. 115, który stanowił: „Prawo petycji przynależy każdemu; osobom prawnym i stowarzyszeniom tylko w granicach ich właściwości”. Zatem nie tylko osoby fizyczne, ale i inne podmioty mogły mieć pewne prawa. Konstytucja przewidywała również ograniczenia praw i wolności z takich względów jak porządek, spokój lub interes publiczny, ogłoszenie stanu wojennego, wyjątkowego lub klęski żywiołowej.

W systematyce konstytucyjnej nie wyodrębniono ogólnych postanowień poszczególnych praw i wolności. Konstytucja określała: wolność osobistą i majątkową, wolność druku, prawo zgromadzeń, prawo zrzeszania się, prawo petycji, tajemnicę korespondencji, wolność kształcenia, wolność sumienia, wolność wypowiedzi, a ponadto definiowała małżeństwo i rodzinę. Nie znalazły się w niej regulacje dotyczące praw socjalnych czy ekonomicznych. Wskazywano na jeden obowiązek obywatelski – obowiązek obrony kraju.

Po II wojnie światowej tzw. program koszycki z 5 kwietnia 1945 r. wskazał kierunek przyszłej regulacji konstytucyjnej, nawiązującej do tradycji lat międzywojennych, zapewniając równouprawnienie kobiet i mężczyzn oraz gwarancje ochrony praw i wolności. Jego kontynuacją była ustawa konstytucyjna z 14 kwietnia 1946 roku o ustawodawczym zgromadzeniu narodowym, która bezpośrednio zakładała przyjęcie nowej konstytucji. Uchwalono ją 9 maja 1948 roku w drodze ustawy konstytucyjnej.

Nowa ustawa zasadnicza po części kontynuuje postanowienia obowiązujące w okresie międzywojennym. Podstawowym prawom i wolnościom człowieka poświęcono rozdział I konstytucji zatytułowany Prawa i obowiązki obywateli (§ 1-38). Nowa konstytucja nawiązywała do tej z 1920 roku m. in. w kwestii regulacji praw osobistych i politycznych. Wszystkim obywatelom zagwarantowano wolność osobistą oraz równość wobec prawa. Osobno wyartykułowano równość kobiet i mężczyzn w rodzinie i społeczeństwie, równy dostęp do kształcenia oraz wszystkich zawodów, urzędów i godności a także równość szans. Ponadto w konstytucji wyraźnie ustanowiono prawo do kształcenia, prawo do pracy, prawo do sprawiedliwego wynagrodzenia za wykonaną pracę i prawo do emerytury (zapewnione w drodze narodowego ubezpieczenia).

Wśród praw i wolności zagwarantowanych przez konstytucję z 1948 roku należy wymienić wolność osobistą, nienaruszalność mieszkania, tajemnicę korespondencji i tajemnicę przekazywania wiadomości, wolność pobytu, wolność majątkową, ochronę rodziny i młodzieży, prawo do kształcenia, wolność sumienia i wyznania, wolność przemówień i ochronę majątku kulturowego, prawo petycji, wolność zgromadzeń i zrzeszania się, prawa socjalne (m. in. prawo do ochrony zdrowia, prawo do pracy, prawo do emerytury, prawo do wynagrodzenia za wykonaną pracę).

Konstytucja dopuszczała ograniczenia praw i wolności ze względu na zagrożenie niepodległości państwa, jego jedności, integralności, republikańskiej formy państwa i demokratycznych rządów, w czasie wojny lub w innych wyjątkowych okolicznościach (tzn. w stanie wyjątkowym).
Realizacja postanowień konstytucyjnych była uzależniona od aktualnej władzy, dla której interes jednostki powinien być podporządkowany interesowi społeczeństwa. Poważnie naruszane były podstawowe prawa i wolności człowieka, godność ludzka i wolność osobista.

Konstytucja Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej z 1960 roku

Ponieważ konstytucja z 1948 roku nie odzwierciedlała nowej sytuacji politycznej, w 1960 roku ówczesne władze uznały, że należy opracować nową konstytucję. Uchwalona 11 lipca 1960 roku nowa ustawa konstytucyjna - Konstytucja Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej, zmieniała nazwę państwa – z Republiki Czechosłowackiej na Czechosłowacką Republikę Socjalistyczną.

Jej postanowienia różniły się od postanowień dotychczasowej ustawy zasadniczej, jak również od postanowień konstytucji z 1920 roku. Między innymi jako sposób kierowania państwem wskazano centralizm demokratyczny, a własność społeczna miała być powszechnym sposobem posiadania.

Kwestii praw i wolności człowieka i obywatela poświęcono rozdział II Prawa i obowiązki obywateli (art. 19-38). Wyraźna zmiana konstytucyjnej regulacji uwidaczniała się przede wszystkim w odmiennej koncepcji podstawowych praw i wolności. Zaprzeczając dotychczasowemu dorobkowi prawno-naukowemu zmieniono m.in. kolejność, a zatem i rangę, poszczególnych praw. Na pierwszym miejscu zostały wymienione prawa socjalne, ekonomiczne i kulturalne, następnie prawa polityczne, a dopiero na końcu – prawa osobiste. Drugą znaczącą regulacją odróżniającą tę konstytucję od poprzednich było sztuczne oddzielenie tekstu konstytucji od ustaw, które ją wykonują. Podstawowe akty prawne – wśród nich kodeks karny, kodeks postępowania karnego z 1961 roku, kodeks cywilny z 1964 roku – operowały innym zestawem podstawowych pojęć i terminów niż konstytucja CSRS. Podstawowe prawa i wolności w akcie konstytucyjnym były w większości ujęte deklaratoryjnie.

Po dokładniejszej analizie rozdziału II konstytucji można stwierdzić, że postanowienia art. 19 i art. 20 były właściwie zasadami podstawowych praw i wolności. Artykuł 20 nawiązywał do dotychczasowej regulacji i określał zasadę równości wobec prawa, zasadę równouprawnienia, jak również zasadę powszechności. Przełomowy i odpowiadający ówczesnej sytuacji politycznej był art. 19 konstytucji. Zawarta w nim regulacja wskazywała naturalne prawa jednostki i jednocześnie była wyrazem priorytetowej pozycji jednostki w społeczeństwie. Po wnikliwej analizie niniejszego przepisu prawnego nie do końca można się z autorem zgodzić: „W społeczeństwie ludzi pracujących, w którym niedozwolone jest wykorzy­stywanie człowieka przez człowieka, rozwój i interes każdego jego obywatela jest w zgodzie z rozwojem i interesami całego społeczeństwa” (art. 19 ust 1). A zatem jednostka ma tyle praw, ile z nich jest zgodnych z interesami społeczeństwa.

Zmiany konstytucji w 1968 roku

Konstytucja z 1960 roku została znacząco zmieniona i uzupełniona ustawą konstytucyjną o federacji czechosłowackiej. W związku z powstaniem państwa federalnego, w 1968 roku przyjęto ustawę konstytucyjną o położeniu mniejszości narodowych w Czechosłowacji. Ustawa ta uchyliła art. 25 konstytucji z 1960 roku, który dotyczył praw narodowościowych (mniejszościowych) i wprowadzała pojmowanie praw mniejszościowych jako praw zbiorowych.

Te rozwiązania przetrwały do roku 1989. Wtedy to w całym bloku postkomunistycznym Europy Środkowo-Wschodniej rozpoczęły się wielkie przemiany polityczno-ustrojowe, także w zakresie regulacji prawnych dotyczących praw i wolności. Jeszcze u schyłku istnienia wspólnego państwa Czechow i Słowaków przyjęto Kartę podstawowych praw i wolności – akt stanowiący rzeczywiste świadectwo nowego etapu w dziedzinie ochrony praw i wolności człowieka i obywatela w tej części Europy. Wywarł on istotny wpływ na regulacje prawne w przyszłych niepodległych państwach Słowacji i Czechach.

17 lipca 1992 roku słowacka Rada Narodowa przyjęła Deklarację suwerenności Republiki Słowackiej jako podstawy suwerennego państwa narodu słowackiego. 1 września 1992 roku parlament uchwalił konstytucję Słowacji, która weszła w życie miesiąc później. Mimo sondaży wskazujących chęć pozostania obu narodów w federacji, premierzy obu krajów podpisali umowę, w wyniku której z dniem 1 stycznia 1993 roku powstały dwa odrębne państwa.
Nowa konstytucja niepodległej Słowacji wprowadzała ustrój parlamentarno-gabinetowy zachowujący trójpodział władzy na: ustawodawczą – jednoizbowa 150-osobowa słowacka Rada Narodowa; wykonawczą – prezydent i rząd oraz sądowniczą – niezawisłe sądy. Wprowadzała także nowe instytucje – Sąd Konstytucyjny Republiki Słowackiej i Najwyższy Urząd Kontroli. Ważną kwestią było implementowanie do aktu konstytucyjnego niemalże całości postanowień zawartych w Karcie podstawowych praw i wolności.

Próbując znaleźć właściwe rozwiązania, zapewniające podstawy prawidłowego funkcjonowania państwa i jego rozwoju, Konstytucję Republiki Słowackiej nowelizowano w latach 1998, 1999, 2001, dwukrotnie w 2004, 2005 oraz dwukrotnie w 2006. Największa była nowelizacja z 23 stycznia 2001 roku, która zmieniła dużą część postanowień konstytucyjnych.

Uregulowano m.in. relacje między prawem wewnętrznym a prawem międzynarodowym, rozszerzono zakres ochrony przed Sądem Konstytucyjnym (SK), ale przede wszystkim wprowadzono nową instytucję – Publicznego Obrońcy Praw, czyli słowackiego ombudsmana, którego zadaniem miała być ochrona podstawowych praw i wolności oraz współdziałanie w tym celu z prokuraturą i innymi organami państwowymi. Spośród innych nowelizacji należy zwrócić uwagę na pierwszą z dwóch dokonanych w 2006 roku. Poprawiono w niej przepisy dotyczące działania Publicznego Obrońcy Praw, umożliwiając mu m.in. występowanie przed Sądem Konstytucyjnym. Zmieniono również przepisy regulujące działanie instytucji państwowych, mające wpływ na ochronę praw i wolności (np. ustawę o sądach) czy też zmieniające określone prawa i obowiązki w sposób bezpośredni lub pośredni (np. nowelizacja ustawy o prawie petycji, nowa ustawa o partiach i ruchach politycznych, ustawa antydyskryminacyjna czy ustawa dotycząca utworzenia wojska złożonego z żołnierzy zawodowych).

W 1988 roku Czechosłowacja przystąpiła do Konwencji wiedeńskiej z 1969 roku o prawie traktatów. Ponadto państwo czechosłowackie było stroną Międzynarodowej konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej, Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet oraz Konwencji o prawach dziecka.

Należy też wspomnieć, iż z dniem 1 maja 2004 roku Słowacja została członkiem Unii Europejskiej, co w konsekwencji przyczyniło się do zmiany prawa krajowego na Słowacji.

Niewątpliwie na kształtowanie się regulacji związanych z prawami i wolnościami w Czechosłowacji, a następnie na stworzenie konstytucji Słowacji miało również wpływ przystąpienie państwa czechosłowackiego do Rady Europy w 1991 roku (z czym wiązało się przystąpienie Czechosłowacji do europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 roku, co nastąpiło 21 lutego 1991 roku). Konwencja w swoim statucie wymaga od swych członków, aby wszystkie osoby podlegające jurysdykcji państw przynależących korzystały z praw człowieka i obywatela. Dla podkreślenia ciągłości w tym zakresie, 29 czerwca 1993 roku państwo słowackie zostało sygnatariuszem tej konwencji już jako samodzielny podmiot. Stając się stroną konwencji, Słowacja wprowadziła ją do swego wewnętrznego porządku prawnego z mocą wsteczną, tj. od 1 stycznia 1993 roku – pierwszego dnia niepodległości Republiki Słowackiej. Jej przyjęcie miało stanowić kontynuację działalności prawnej państwa czechosłowackiego. Jak ważną pełni ona funkcję, świadczy jedno z orzeczeń SK „Wykładnia Konwencji przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w zakresie zagwarantowanych przez nią praw i wolności jest jednym z kierunkowskazów, za których pośrednictwem Sąd Konstytucyjny postuluje normatywną treść praw i wolności zagwarantowanych przez Konstytucję”. Międzynarodowa konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej była źródłem ustanowienia w art. 12 ust. 2 Karty zakazu dyskryminacji na tle rasowym.

Podstawowe prawa i wolności

Termin „podstawowe prawa i wolności” nie jest jednoznacznie rozumiany w doktrynie słowackiego prawa konstytucyjnego. Ustawodawca używa wyłącznie wyrażenia „podstawowe prawa i wolności” bez rozróżnienia praw i wolności.

W postanowieniach ogólnych rozdziału II ustawodawca kilkakrotnie używa wyrażenia „podstawowe prawa i wolności” w odniesieniu do wszystkich praw i wolności zawartych w konstytucji. W art. 12 ust. 1 zdanie 2 czytamy „Podstawowe prawa i wolności nie mogą być odbierane, zbywane, nie ulegają przedawnieniu i uchyleniu”. Dalej, w art. 12 ust. 2 „Podstawowe prawa i wolności są gwarantowane na terytorium Republiki Słowackiej wszystkim bez względu na płeć, rasę, kolor skory, język, wiarę i religię, polityczne bądź inne przekonania, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do narodowości lub grupy etnicznej, majątek, urodzenie albo inną okoliczność”. Wreszcie, w art. 13 ust. 2, twórcy konstytucji wskazują, że „Zaliczenie do podstawowych praw i wolności może nastąpić na podstawie niniejszej Konstytucji lub ustawy”.

Należy zwrócić również uwagę na sposób interpretacji normy prawnej dotyczącej podstawowych praw i wolności w Republice Słowackiej. Określił go SK, który nie pozostawił w tym względzie żadnych wątpliwości. Otóż, orzekając przy okazji rozstrzygania sprawy związanej z prawem własności, stwierdził:
[…] wykładnia prawnego przepisu nie może ograniczać, ewentualnie zabraniać rzeczywistego skorzystania z podstawowego prawa. Luka w regulacji prawnej, nie może skutkować naruszeniem danego prawa zagwarantowanego w Konstytucji Republiki Słowackiej. W takim przypadku konieczne jest dokonanie takiej wykładni, która nie tylko nie naruszałaby tego prawa, ale wręcz przeciwnie – gwarantowała go.

Miejsce podstawowych praw i wolności w konstytucji

Istotne jest umiejscowienie praw i wolności w konstytucji. Konstytucja Republiki Słowackiej składa się z preambuły oraz 9 rozdziałów (156 artykułów). Podstawowe prawa i wolności zostały uregulowane w rozdziale II (art. 12-54). Poprzedzają wszystkie regulacje instytucjonalne poświęcone najważniejszym organom państwa. Świadczy to o ich dużym znaczeniu w konstytucyjnym systemie Słowacji. Już nie tylko poszczególne ustawy, takie jak kodeks karny czy kodeks cywilny, mają służyć zapewnieniu ochrony praw i wolności, ale podporządkowany ma być temu cały ustrój państwowy wraz z jego instytucjami i organami. Na samym począt­ku aktu konstytucyjnego, w jego preambule, są elementy świadczące o tym, iż jego twórcy za podstawowy element istnienia państwa uważają, obok jego demokratycznej formy, zagwarantowanie wolności życia oraz możliwości rozwoju kulturalnego i ekonomicznego. Można to wiązać z tym, że Słowacja, będąca częścią państwa federalnego, uzyskała niepodległość i stała się państwem demokratycznym, członkiem Unii Europejskiej oraz innych organizacji międzynarodowych, w których prawa i wolności człowieka odgrywają coraz ważniejszą rolę.

Należy zwrócić uwagę, że art. 154c konstytucji Słowacji, stanowi: „Umowy międzynarodowe o prawach człowieka i podstawowych wolnościach, które Republika Słowacka ratyfikowała i które zostały ogłoszone w sposób określony w ustawie przed wejściem w życie niniejszej ustawy konstytucyjnej są częścią porządku prawnego Republiki Słowackiej i mają pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli gwarantują szerszy zakres konstytucyjnych praw i wolności”.

Podstawowe prawa i wolności zawarte w konstytucji charakteryzują podmiot tych praw i wolności jako istotę ludzką, a także wskazują jego miejsce w przyrodzie, społeczeństwie i państwie. Podstawą dla konstytucyjnych regulacji jest norma stanowiąca, że „ludzie są wolni i równi w godności i prawach”. 

Ochrona praw podstawowych opiera się na następujących źródłach prawa: umowy międzynarodowe o prawach i podstawowych wolnościach, czechosłowacka Karta podstawowych praw i wolności, a przede wszystkim Konstytucja Republiki Słowackiej. Bez względu na te źródła prawa, prawa podstawowe podlegają ochronie nie tylko wobec organów państwowych, ale także w jednakowym zakresie i taką samą intensywnością wobec działań lub bezczynności wszystkich innych organów administracji państwowej.

Wpływ prawa międzynarodowego i europejskiego oraz organów europejskich na system ochrony praw i wolności w Republice Słowackiej

1. Miejsce prawa międzynarodowego w słowackim porządku prawnym i jego wpływ na ochronę praw i wolności
Jednym z podstawowych atrybutów każdego państwa prawa jest rzetelna i dokonana we właściwym czasie implementacja umów międzynarodowych o prawach człowieka i podstawowych wolnościach do krajowego porządku prawnego, a także przestrzeganie postanowień tych umów w praktyce. 
W Republice Słowackiej, podobnie jak i w innych państwach, do źródeł obowiązującego prawa należą m.in. umowy międzynarodowe oraz prawo wspólnotowe Unii Europejskiej. Po uchwaleniu konstytucji, a następnie w wyniku jej kolejnych nowelizacji rola umów międzynarodowych w wewnętrznym porządku prawnym została wzmocniona. W słowackim systemie prawnym istotne regulacje dotyczące stosunków między prawem wewnętrznym (krajowym) a prawem międzyna­rodowym zawarte są w art. 1 ust. 2 oraz w art. 7 ust. 4 i 5 konstytucji.
Podstawową regułę określającą stosunek Słowacji do umów międzynarodowych wyraża art. 1 ust 2 konstytucji: „Republika Słowacka uznaje i przestrzega powszechnych zasad prawa międzynarodowego, umów międzynarodowych, którymi jest związana, i innych swoich zobowiązań międzynarodowych". Celem tej regulacji jest przełamanie dominującej dotychczas dualistycznej koncepcji stosowania międzynarodowych zobowiązań na terytorium Słowacji i danie pierwszeństwa monistycznej koncepcji umożliwiającej bezpośrednią aplikację określonych umów międzynarodowych bez konieczności włączania ich do prawa krajowego. Jak wskazał słowacki Sąd Konstytucyjny w jednym ze swych orzeczeń: „Artykuł 1 ust. 2 Konstytucji dotyczy wszystkich międzynarodowych zobowiązań Republiki Słowackiej, bez względu na ich treść, i ustanawia obowiązek ich wypełniania. Każde międzynarodowe zobowiązanie Republiki Słowackiej ma swoją konkretną treść (regulację) ujętą w umowie międzynarodowej bądź międzynarodowym zwyczaju albo w innym źródle prawa międzynarodowego”.
Warunki, zgodnie z którymi umowa międzynarodowa staje się ważna według prawa wewnętrznego, wynikają z art. 7 ust. 4 konstytucji oraz ustawy o Zbierke zakonov (o Dzienniku Ustaw). Wspomniany artykuł stanowi: „Dla ważności umów międzynarodowych o prawach człowieka i podstawowych wolnościach, międzynarodowych umów politycznych, międzynarodowych umów o znaczeniu wojskowym, międzynarodowych umów, z których wynika członkostwo Republiki Słowackiej w międzynarodowych organizacjach, międzynarodowych umów gospodarczych o znaczeniu powszechnym, międzynarodowych umów, dla wykonania których potrzebna jest ustawa, i międzynarodowych umów, które bezpośrednio ustanawiają prawa lub obowiązki osób fizycznych albo osób prawnych, wymagana jest przed ratyfikacją zgoda Rady Narodowej Republiki Słowackiej”.
Zgodnie z art. 7 ust. 5 konstytucji umowy międzynarodowe o prawach człowieka i podstawowych wolnościach, umowy międzynarodowe, dla wykonania których nie jest potrzebna ustawa, i umo­wy międzynarodowe, które bezpośrednio ustanawiają prawa lub obowiązki osób fizycznych albo osób prawnych, które zostały ratyfikowane i ogłoszone w sposób usta­nowiony w ustawie, mają pierwszeństwo przed ustawami.
Konstytucyjne stwierdzenie „umowy międzynarodowe […], dla wykonania których nie jest potrzebna ustawa" oznacza, że ustawodawca przyjmuje takie umowy za część porządku prawnego i przyznaje im miejsce między konstytucją (i ustawami konstytucyjnymi) a ustawami. Miejsce takie oznacza również, iż zgodnie z art. 125 ust. 1a konstytucji podlegają one badaniu SK co do ich zgodności z konstytucją i ustawami konstytucyjnymi. 
Wszystkie powyższe unormowania oznaczają, że każda osoba fizyczna lub prawna na Słowacji może bezpośrednio powoływać się na spełniające powyższe kryteria umowy międzynarodowe o prawach człowieka, a każdy organ państwowy powinien przestrzegać ich postanowień i w odpowiednich sprawach je stosować. Jednakże nawet wtedy, kiedy umowy międzynarodowe mają pierwszeństwo przed właściwymi ustawami, to nie mają go przed konstytucją. W związku z tym jednostka we wniosku do SK nie może występować o ochronę swoich praw wyłącznie na podstawie danej umowy międzynarodowej, jeżeli w słowackiej ustawie zasadniczej nie została zapewniona ochrona przywoływanego prawa lub wskazywanej wolności.
Umowy międzynarodowe o prawach człowieka i podstawowych wolnościach, które Republika Słowacka ratyfikowała i które zostały ogłoszone w sposób określony w ustawie przed wejściem w życie niniejszej ustawy konstytucyjnej są częścią porządku prawnego Republiki Słowackiej i mają pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli gwarantują szerszy zakres konstytucyjnych praw i wolności.
Różnica między umowami międzynarodowymi wskazanymi w art. 7 ust. 5 konstytucji a tymi wskazanymi w art. 154c ust.1 konstytucji, polega na tym, że umowy o prawach człowieka, które państwo słowackie ratyfikowało i ogłosiło w sposób określony ustawą po wejściu w życie nowelizacji ustawy konstytucyjnej mają pierwszeństwo przed ustawami – w myśl art. 7 ust. 5 – bez ograniczeń.
Słowacja jest związana także umowami międzynarodowymi, które wprawdzie nie są włączone do jej porządku prawnego, ale których „przestrzega”. Są to zarówno wspomniane juz ogólne akty prawa międzynarodowego, jak i umowy, których państwo słowackie jest stroną, lecz ich nie ratyfikowało, bądź taka ratyfikacja nie była wymagana. Dodatkowe zobowiązania, mające swe źródło w prawie międzynarodowym, wynikają m.in. z faktu przystąpienia Republiki Słowackiej do Organizacji Narodów Zjednoczonych lub, nieco bliżej współczesności, zostania przez nią sygnatariuszem Rzymskiego Statu­tu Międzynarodowego Trybunału Karnego.
Państwo słowackie aktywnie działa na forum międzynarodowym, na­leżąc zarówno do organizacji regionalnych (np. Grupa Wyszehradzka), jak i międzynarodowych (np. UE, NATO, Rada Europy, OBWE, OECD) oraz przyjmując na siebie zobowiązania jako warunek przynależności do nich. Działalność Słowacji w organizacjach międzynarodowych może być przyczyną zmian w porządku prawnym dotyczących praw i wolności człowieka. Ważną rolę odgrywają też umowy bilateralne między państwem słowackim a innym państwem, które także mogą regulować niektóre kwestie z zakresu praw i wolności.

2. Prawo europejskie oraz organy Unii Europejskiej wpływające na system praw i wolności na Słowacji.
Szczególnym źródłem prawa w Republice Słowackiej są prawnie wiążące akty Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej, mające pierwszeństwo przed ustawami.

Po ratyfikacji umowy o przystąpieniu do UE Słowacja zobowiązała się do przyjęcia do własnego systemu prawnego acquis communautaire, które obejmuje wszystkie traktaty założycielskie i akcesyjne oraz umowy międzynarodowe je zmieniające, przepisy wydawane na ich podstawie przez organy Wspólnot, umowy międzynarodowe zawarte przez Wspólnoty i UE, orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Pierwszej Instancji, a także deklaracje i rezolucje oraz zasady ogólne prawa wspólnotowego.

Do organizacji i instytucji mających wpływ na ochronę praw i wolności w Republice Słowackiej oprócz tych, które działają w ramach UE, należą Rada Europy oraz ETPCz. Słowacja została członkiem Rady Europy 30 czerwca 1993 roku. Najważniejszym aktem z zakresu ochrony praw i wolności jest europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

Niewątpliwie konwencja była inspiracją dla twórców regulacji konstytucyjnych z zakresu ochrony praw i wolności na Słowacji.

Ważną rolę w zakresie ochrony praw i wolności na Słowacji odgrywają orzeczenia ETPCz, europejskiego organu sądownictwa międzynarodowe­go, powołanego na mocy EKPCz do kontroli przestrzegania praw człowieka. Trybunał rozstrzyga skargi wniesione na podstawie wspomnianego art. 34 konwencji.

Trybunał niejednokrotnie rozstrzygał sprawy dotyczące naruszeń dokonanych wobec osób fizycznych przez słowackie organy państwowe. Jedno z pierwszych takich orzeczeń ETPCz dotyczyło braku możliwości odwoła­nia się od decyzji w sprawie wykroczeń. Trybunał uznał skargę, przyznając odpowiednie odszkodowanie i jednocześnie w swoim wyroku zobowiązał Republikę Słowacką do zmiany regulacji prawnej zawartej w ustawie o wykroczeniach, tak by wszystkie decyzje dotyczące wykroczeń mogły podlegać zbadaniu przez sądy (a zatem możliwości odwołania w drodze sądowej).

Dwie sprawy miały istotny wpływ na porządek prawny na Słowacji, a ściślej – na zmianę regulacji konstytucyjnych
Pierwszą jest – szeroko komentowana zarówno w Republice Słowackiej, jak i za granicą – sprawa posła Frantiska Gaulieder’a, w której chodziło o naruszenie prawa do własnych przekonań i poglądów politycznych, wolnego wyboru oraz naruszenie mandatu poselskiego. Gaulieder we wrześniu 1994 roku został posłem do słowackiego parlamentu Przed wyborami, w porozumieniu z Ruchem na Rzecz Demokratycznej Słowacji, został wpisany na jego listę. W końcu listopada 1996 roku poinformował przewodniczącego parlamentu o wycofaniu się z klubu parlamentarnego Ruchu na Rzecz Demokratycznej Słowacji. Dwa dni później do prezydium RN wpłynął list, z którego wynikało, że Gaulieder składa mandat. Podczas debaty parlamentarnej poprzedzającej głosowanie w tej sprawie Gaulieder zaprzeczał, jakoby miał zamiar rezygnować. Słowacki parlament podjął jednak uchwałę przyjmującą jego rezygnację.

Badający sprawę Sąd Konstytucyjny Republiki Słowackiej w lipcu 1997 roku orzekł, że przyjęta przez RN uchwała narusza konstytucję. Zgłoszona przez część posłów propozycja przywrócenia mandatu nie uzyskała jednak wymaganej większości. W tym czasie na Słowacji odbyły się nowe wybory parlamentarne, w których Gaulieder nie startował. Nowy parlament w grudniu 1998 roku wyraził ubolewania, iż w poprzedniej kadencji nie zdołano naprawić naruszenia praw posła. 3 lutego 2000 roku uchwała z 1996 roku została uchylona.

Gaulieder w skardze do Europejskiej Komisji Praw Człowieka zarzucił pozbawienie go mandatu poselskiego i w związku z tym naruszenie art. 3 Protokołu nr 1 (prawo do wolnych wyborów) oraz art. 4 ust. 1, art. 10, art. 11, art. 13 i art. 14 konwencji. Komisja jednogłośnie uznała, ze nastąpiło naru­szenie art. 3 Protokołu nr 1.
Rząd słowacki w lutym 2000 roku poinformował ETPCz, iż doszło do ugody skarżącego z władzami. Wynikało z niej, że były poseł spotka się osobiście z premierem, a rząd wyda komunikat prasowy wyrażający ubolewanie z po­wodu pozbawienia go mandatu oraz odmowy szybkiej naprawy naruszenia zasad rządów prawa w jego sprawie. Rząd ubolewał również z powodu niewłaściwych komentarzy swego pełnomocnika przed trybunałem. Gaulieder otrzymał odszkodowanie w wysokości 1 399 148 koron słowackich oraz symboliczną jedną koronę jako zadośćuczynienie za krzywdę moralną. Władze zwróciły mu także poniesione koszty procesu.

Rozpatrując sprawę ETPCz uznał, iż zawarta ugoda spełniła wymogi wynikające z obowiązku poszanowania praw człowieka i skreślił ją z listy.

Pod wpływem tego orzeczenia nie tylko uregulowano regulamin parlamentarny, lecz także zmieniono treść art. 81 konstytucji, dodając pierwsze zdanie, które brzmi „Poseł może się zrzec swojego mandatu, ogłaszając to osobiście podczas posiedzenia Rady Narodowej Republiki Słowackiej”.

Druga sprawa to casus Andraśik i inni przeciwko Słowacji. Wobec kilku osób toczyło się postępowanie w sprawie kryminalnej. Z powodów niezależnych od oskarżonych sądy powszechne przez kilkanaście lat prowadziły postępowanie. W związku z tym, na podstawie ówczesnego art. 130 ust 3 konstytucji (odpowiednik obecnej skargi konstytucyjnej), osoby te złożyły wnioski do SK. Sąd uznał rację wnioskodawców, przyznając odszkodowanie w określonej wysokości, które miało zostać wypłacone przez sądy powszechne. Problem w tym, że wydając orzeczenie Sąd Konstytucyjny wstrzymał wykonalność zawartych w nim postanowień, twierdząc, że uregulowania prawne w tym zakresie nie są do końca jasne i nie ma podstaw, aby je wyegzekwować. W związku z tym osoby pokrzywdzone zwróciły się do ETPCz.

W orzeczeniu Trybunał uznał za skuteczny środek naprawy taką skargę konstytucyjną, która może zapobiec zgłaszanemu we wniosku naruszaniu prawa poprzez zarządzenie obowiązku postępowania bez zbędnej zwłoki i przyznanie odpowiedniego wynagrodzenia za szkody powstałe w wyniku naruszenia. Casus Andraśik i inni przeciwko Słowacji był bezpośrednim powodem wprowadzenia (jeszcze w trakcie rozpatrywania sprawy) zmian w słowackiej konstytucji. Dotychczasowe postępowanie w sprawie wniosku oraz postępowanie w sprawie skargi konstytucyjnej zostały połączone poprzez przyjęcie przez parlament regulacji prawnych, które nadały kształt obecnie istniejącej skardze konstytucyjnej, służącej ochronie podstawowych praw i wolności.

Na podstawie tych i wielu innych przykładów orzecznictwa ETPCz, bratysławski konstytucjonalista Jan Svak doszedł do wniosku, że „[…] w związku z tym, że konstytucje są tworzone w oparciu o ogólnie sformułowane normy, ich treść jest w krajach europejskich doprecyzowana na podstawie spraw sądowych, toczących się przed sądami konstytucyjnymi oraz ponadpaństwowymi sądami europejskimi, w szczególności zaś przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka”.
Powyższa wypowiedź, przytoczone przykłady oraz częsta praktyka odwoływania się przez konstytucjonalistów słowackich w swych komentarzach lub publikacjach do orzeczeń ETPCz są niezbitym dowodem na to, że organ ten w istotny sposób, bezpośrednio lub pośrednio, wpływa na cały konstytucyjny system ochrony podstawowych praw i wolności w Republice Słowackiej.

Tekst opracowany na podstawie książki Grzegorza Chmielewskiego „Konstytucyjny system ochrony podstawowych praw i wolności w republice Słowackiej” przez pracownika Zespołu Prezydialnego Biura Trybunału Konstytucyjnego, Bartłomieja Cacko.