Obecnie w Polsce trwa kryzys konstytucyjny. Kryzys konstytucyjny ma dwa aspekty. Pierwszy związany jest z procedurą wyboru nowych sędziów Trybunału Konstytucyjnego, w miejsce pięciu sędziów, których kadencja wygasała w 2015 r. Drugi aspekt kryzysu dotyczy prac legislacyjnych nad kolejnymi nowelizacjami ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, które w praktyce mogą prowadzić do sparaliżowania jego prac.

Helsińska Fundacja Praw Człowieka stoi na stanowisku, że rozwiązanie toczącego się kryzysu jest możliwe jedynie poprzez zaprzysiężenie trzech sędziów, wybranych zgodnie z prawem w październiku 2015 r. i poprzez respektowanie i wykonywanie wyroków Trybunału Konstytucyjnego.

Helsińska Fundacja Praw Człowieka monitoruje proces legislacyjny dotyczący ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, a także proces powoływania jego sędziów. Poniżej prezentujemy najważniejsze etapy naszych  prac.

1. Prezydencki projekt nowelizacji ustawy o Trybunale Konstytucyjnym – 2013 r.

W Sejmie zaczynają się prace nad nową ustawą o Trybunale Konstytucyjnym. Projekt przedstawił Prezydent RP. Ustawa ma na celu, zgodnie z założeniami jej twórców, przede wszystkim zwiększenie sprawności orzekania przez Trybunał.

Projekt przewiduje zwiększenie udziału profesjonalnych instytucji w procedurze wyborów kandydatów na sędziów TK. Miałyby ich zgłaszać m.in. wydziały prawa, prawnicze samorządy zawodowe czy Krajowa Rada Sądownictwa. Ponadto, zgodnie z projektem, sędzią TK nie mógłby zostać aktywny poseł lub senator. „Rozwiązania te realizują postulaty zgłaszane od lat przez organizacje pozarządowe wskazujące konieczność odpolitycznienia wyboru sędziów TK” – mówi Barbara Grabowska-Moroz, prawniczka HFPC.

HFPC pozytywnie ocenia także zwiększenie zakresu udziału Rzecznika Praw Obywatelskich oraz organizacji społecznych w postępowaniu przez Trybunałem. Zastrzeżenia Fundacji budzi natomiast przewidywana w projekcie możliwość rozpoznawania spraw przez Trybunał w szerszym niż dotychczas zakresie na posiedzeniu niejawnym. Decyzja o rozpoznaniu sprawy na posiedzeniu niejawnym miałaby należeć do składu orzekającego w danej sprawie, a możliwość jej podjęcia byłaby w ocenie Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka uwarunkowana mało precyzyjnymi kryteriami.

„Naszym zdaniem istnieje niebezpieczeństwo, że przywołane regulacje pozwolą na znaczące ograniczenie liczby spraw rozpoznawanych na jawnej rozprawie” – ocenia wtedy Barbara Grabowska-Moroz, prawniczka Fundacji. „Publicznie dostępne rozprawy Trybunału Konstytucyjnego budują jego prestiż, są niezwykle istotne dla środowiska prawniczego, powodują niejednokrotnie duże zainteresowanie mediów oraz gromadzą liczną publiczność. Co więcej, jawnych rozpraw nie jest na tyle dużo w ciągu roku, żeby zauważalnie wpływały na sprawność orzekania przez Trybunał” – dodaje Barbara Grabowska-Moroz.

HFPC przedstawia pierwszą opinię w na temat tego projektu. Opinia dostępna jest tutaj.

2. Kontynuacja prac nad nowelizacją ustawy o Trybunale Konstytucyjnym – maj-czerwiec 2015 r.

W toku prac podkomisji sejmowej zostały usunięte zaproponowane na wcześniejszym etapie prac propozycje zgłaszania kandydatów na sędziów TK przez rady wydziałów prawa, ogólnokrajowe organy samorządu zawodowego adwokatów, radców prawnych, notariuszy.

Nowy projekt ustawy zakłada szereg zmian w trybie funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego. Wprowadza też m.in. przepis mówiący, że zgłoszenie kandydata na sędziego Trybunału składa się do Marszałka Sejmu nie później niż 3 miesiące przed dniem upływu kadencji sędziego Trybunału.

W ocenie HFPC taka regulacja, która nie określa najwcześniejszego terminu złożenia wniosku (a tylko termin najpóźniejszy), jest niezgodna z Konstytucją. Wymusza bowiem wybór sędziego TK przez „stary Sejm”, mimo iż kadencja dwóch sędziów TK upływa dopiero w grudniu 2015 r., czyli po ukonstytuowaniu się nowego Sejmu, wyłonionego w wyborach parlamentarnych z 25 października 2015 r.

„Sędziów TK powinien wybierać Sejm kadencji, w okresie działania której kończą się kadencje ustępujących sędziów Trybunału Konstytucyjnego” – czytamy w opinii HFPC zgłoszonej w ramach prac komisji senackiej. „Niekonstytucyjne jest zatem dopuszczenie w ustawie do takiej sytuacji, gdy sędziów będą mogły wybierać sejmy innych, wcześniejszych kadencji” – napisano w opinii.

Pomimo krytyki w czerwcu 2015 r. Sejm RP uchwalił nową ustawę o Trybunale Konstytucyjnym.

Druga opinia HFPC na temat nowelizacji ustawy o TK dostępna jest tutaj.

3. Oświadczenie Komitetu Helsińskiego w Polsce

W czerwcu 2015 r. krytyczne oświadczenie wydaje Komitet Helsiński w Polsce. Komitet podkreśla, że Trybunał Konstytucyjny to podstawowy organ ochrony zasady demokratycznego państwa prawa. Nowa regulacja natomiast obniża wymagania dotyczące kwalifikacji zawodowych, jakimi musi się wykazać kandydat/kandydatka. By zostać sędzią Trybunału Konstytucyjnego, nie będą już wymagane, jak dotąd, obok ukończonych studiów prawniczych, także posiadanie stopnia naukowego bądź ukończenie aplikacji sędziowskiej, prokuratorskiej, adwokackiej czy radcowskiej.

„Wprowadzenie takiej  zmiany spowoduje, iż wymagania stawiane kandydatom na sędziów Trybunału Konstytucyjnego będą zdecydowanie  niższe niż te dotyczące kandydatów na urząd sędziego Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego” – alarmuje Komitet Helsiński w Polsce.

Oświadczenie dostępne jest tutaj.

Ostatecznie w tekście nowej ustawy określono, że wymogi dotyczące sędziego Trybunału Konstytucyjnego będą takie same jak istniejące w przypadku sędziów Sądu Najwyższego.

4. Monitoring wyborów nowych sędziów TK

We wrześniu 2015 r. koalicja organizacji pozarządowych: HFPC, INPRIS oraz Polska Sekcja Międzynarodowej Komisji Prawników rozpoczyna monitoring wyboru sędziów do TK.

Koalicja organizacji prowadzi podobny monitoring już od 2006 roku. Wszyscy obecni sędziowie TK zostali wybrani w wyborach monitorowanych przez koalicję. Od początku prowadzenia monitoringu podkreślano, że procedury parlamentarne ograniczają możliwość debaty nad zaproponowanymi kandydaturami.

Koalicja monitorująca wybór sędziów Trybunału Konstytucyjnego podjęła się w październiku 2015 r. organizacji spotkania z kandydatami. Było to związane z poprzednimi apelami w sprawie przebiegu wyborów, przede wszystkim  z brakiem informacji o kandydatach. Koalicja wydała oświadczenie, w którym wskazała, iż już dwukrotnie zwracała się do posłów oraz Marszałka Sejmu z apelem o podanie do publicznej wiadomości nazwisk kandydatów na stanowiska sędziów. Celem było uniknięcie sytuacji, w której opinia publiczna będzie miała jedynie kilka dni na poznanie sylwetek tych osób oraz przebiegu ich kariery zawodowej. Żaden z kandydatów nie pojawił się jednak na spotkaniu zorganizowanym przez koalicję organizacji pozarządowych.

Oświadczenie Koalicji w tej sprawie dostępne jest tutaj.

W październiku 2015 r. Sejm poprzedniej kadencji wybiera na swoim ostatnim posiedzeniu pięciu nowych sędziów Trybunału Konstytucyjnego.

5. Prezydent nie przyjmuje ślubowania od wybranych sędziów TK

Na początku listopada dobiegła końca kadencja trzech sędziów Trybunału Konstytucyjnego. Pomimo wyboru ich następców, Prezydent nie odebrał od nowo powołanych sędziów ślubowania. Prezydent nie zajął też w tej sprawie żadnego oficjalnego stanowiska.

W związku z tym koalicja organizacji monitorujących wybory sędziów wydaje kolejne stanowisko. „Pragniemy wyrazić głębokie zaniepokojenie faktem wstrzymywania przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej zakończenia procedury objęcia stanowisk przez nowo wybranych sędziów Trybunału Konstytucyjnego” – czytamy we wspólnym oświadczeniu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, INPRIS i Sekcji Polskiej Międzynarodowej Komisji Prawników.

Oświadczenie dostępne jest tutaj.

6. Drugie oświadczenie Komitetu Helsińskiego w Polsce

W listopadzie 2015 r. drugie oświadczenie związane z wydarzeniami wokół TK wydaje Komitet Helsiński w Polsce. „W związku z działaniami podejmowanymi wobec Trybunału Konstytucyjnego Komitet Helsiński w Polsce wyraża najwyższe zaniepokojenie sytuacją, gdy prawo traktuje się instrumentalnie w bieżących rozgrywkach politycznych, a właściwe działanie instytucji stojących na jego straży, takich jak Trybunał Konstytucyjny, zakłóca się poprzez manipulacje dotyczące ich składu” – czytamy w oświadczeniu członków Komitetu.

Oświadczenie Komitetu Helsińskiego w Polsce dostępne jest tutaj.

7. Najnowszy projekt nowelizacji ustawy o Trybunale

W trakcie pierwszego posiedzenia nowo wybranego Sejmu złożony zostaje projekt nowelizacji ustawy o Trybunale Konstytucyjnym (druk sejmowy nr 6). Następnego dnia został wycofany, lecz po kilku dniach w podobnej wersji ponownie trafił do laski marszałkowskiej (druk sejmowy nr 12). W świetle projektu w przypadku sędziów TK, których kadencja upływa w roku 2015, termin na zgłaszanie kandydatów na ich następców wynosi 7 dni od dnia wejścia w życie noweli. Oznacza to, że pięciu sędziów wybranych pod koniec ubiegłej kadencji Sejmu nie obejmie stanowiska. Dodatkowo, zgodnie z projektem ustawy, kadencja obecnych: prezesa i wiceprezesa TK miałaby wygasnąć po 3 miesiącach od wejścia w życie nowelizacji.

W związku z pierwszym projektem nowelizacji ustawy o Trybunale Konstytucyjnym (druk sejmowy nr 6) koalicja organizacji pozarządowych wydaje kolejne oświadczenie.

„Jesteśmy świadkami działań politycznych, które budzą nasz niepokój. W szczególności dotyczy to złożonego 12 listopada 2015 r. [a ponownie po korektach 17 listopada – przyp. red.] do laski marszałkowskiej projektu zmiany ustawy o TK. Wstępna ocena projektu wskazuje, że może zagrażać niezależności Trybunału wobec innych gałęzi władzy, co byłoby w najwyższym stopniu naganne” – czytamy we wspólnym oświadczeniu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, INPRIS i Sekcji Polskiej Międzynarodowej Komisji Prawników.

Oświadczenie dostępne jest tutaj.

8. Apel do Prezydenta o skierowanie ustawy do TK

„Wejście w życie ustawy zachwieje funkcjonowaniem najważniejszego organu władzy sądowniczej i może mieć bezpośrednio negatywny wpływ na poziom ochrony praw i wolności w Polsce” – czytamy w apelu HFPC do Prezydenta RP Andrzeja Dudy.

Sejm i Senat przyjął nowelizację ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Nowelizację przyjęto w ciągu zaledwie trzech dni. Zdaniem HFPC, ekspresowe tempo prac i brak jakichkolwiek konsultacji społecznych oraz opinii eksperckich w sprawie zgłaszanych zarzutów o niezgodności z Konstytucją RP naruszają podstawowe zasady rzetelnego procesu tworzenia prawa  w demokratycznym państwie prawa.

Nowa ustawa wprowadza kadencyjność na stanowiskach prezesa i wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego, którzy od teraz będą wybieranie na trzy lata z możliwością ponownego powołania. Równocześnie przewiduje się, że obecny prezes i wiceprezes utracą swoje stanowiska po upływie trzech miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy. „Z zasady niezawisłości sędziowskiej i niezależności władzy sądowniczej wynika, że organy władzy wykonawczej i ustawodawczej powinny powstrzymywać się od odwoływania prezesów i wiceprezesów sądów i trybunałów. Ignorowanie tej zasady oznacza  wywieranie presji przez organy polityczne na władzę sądowniczą” – czytamy w piśmie HFPC.

Nowa ustawa uchyla również ostatni wybór 5 sędziów TK i tworzy nowy termin na zgłoszenie kandydatur na stanowisko sędziów, których kadencja upływa w 2015 r. Zdaniem HFPC ten przepis nie może nieść za sobą konsekwencji prawnych, ponieważ odpowiedni przepis jest zawarty w już obowiązującej ustawie i został już zrealizowany, a dokonany wybór sędziów pozostaje w mocy. „Zatem nie jest możliwe zniesienie tego faktu na mocy uchwalonej nowelizacji” – stwierdza HFPC w piśmie do Prezydenta.

„Konstytucja nie przyznaje ustawodawcy kompetencji do unieważniana wyboru sędziego Trybunału Konstytucyjnego dokonanego przez Sejm poprzedniej kadencji. Odstąpienie od tej zasady mogłoby prowadzić do trudnych do przewidzenia skutków w przyszłości – parlament każdej kolejnej kadencji mógłby w drodze ustawy unieważniać wybór dokonany przez swoich poprzedników” – alarmuje HFPC.

Wystąpienie HFPC do Prezydenta dostępne jest tutaj.

9. Trzecie oświadczenie Komitetu Helsińskiego w Polsce w sprawie nowelizacji ustawy o TK

Komitet Helsiński w Polsce z rosnącym zaniepokojeniem  obserwuje narastanie kryzysu wokół Trybunału Konstytucyjnego i wyboru sędziów  do tego Trybunału.

„Pospieszne, dokonane z naruszeniem standardów stanowienia prawa uchwalenie nowelizacji ustawy o Trybunale z  dnia 25 czerwca 2015 r. nie tylko nie rozwiązało problemów, lecz  je pogłębiło. Dotyczy to zwłaszcza zasad kształtowania składu Trybunału i gwarancji jego niezależności wobec władzy wykonawczej” – napisali członkowie Komitetu Helsińskiego w Polsce.

Zdaniem członków Komitetu „niedopuszczalne w państwie prawa jest rozwiązywanie wątpliwości konstytucyjnych przez odwołanie się do woli politycznej i poczucia ludowej sprawiedliwości. Jedynym organem kompetentnym  jest w tym zakresie Trybunał Konstytucyjny”.

Oświadczenie Komitetu Helsińskiego w Polsce dostępne jest tutaj.

10. Oświadczenie organizacji pozarządowych monitorujących wybór sędziów TK

„Jesteśmy obecnie świadkami bezprecedensowego ataku na Trybunał Konstytucyjny”- napisała Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Polska Sekcja Międzynarodowej Komisji Prawników i Instytut Prawa i Społeczeństwa w wydanym 30 listopada 2015 r. oświadczeniu.

W oświadczeniu organizacje odniosły się do przyjętych przez Sejm uchwał, które uznają październikowe uchwały o wyborze sędziów TK za “pozbawione mocy prawnej”.

Dodatkowo, Sejm 26 listopada 2015 r. uchwalił zmianę Regulaminu Sejmu. Przewiduje ona, że w wypadkach ”zaistnienia innych […] okoliczności” skutkujących koniecznością dokonania wyboru sędziego TK (innych niż te dotychczas wskazane w Regulaminie Sejmu), to Marszałek Sejmu wyznacza termin do zgłaszania kandydatów na sędziów. „W tym wypadku mamy do czynienia z wprowadzeniem do Regulaminu Sejmu możliwości wyboru sędziów w oparciu o przesłankę nie przewidzianą w ustawie o Trybunale Konstytucyjnym” – alarmują organizacje.

Na 1 grudnia wyznaczono termin zgłaszania kandydatów na sędziów. „Mamy zatem do czynienia z sytuacją, w której w systemie prawnym funkcjonuje szereg sprzecznych ze sobą norm, których część będzie w najbliższym czasie przedmiotem kontroli ze strony Trybunału Konstytucyjnego podczas rozpraw w dniach 3 i 9 grudnia 2015 r. Wbrew temu co wynika z uzasadnienia ustawy z 19 listopada 2015 r., jak również uchwał z 25 listopada 2015 r., ocena zgodności z Konstytucją podstawy prawnej podjęcia uchwał z 8 października 2015 r. należy jedynie do Trybunału Konstytucyjnego” – czytamy w oświadczeniu organizacji.

Organizacje odniosły się również do pojawiających się w ostatnich dniach zarzutach pod adresem Trybunału oraz określaniem go mianem sądu partyjnego.
W ostatnich dniach politycy określali Trybunał mianem sądu partyjnego. „Protestujemy przeciwko takiemu definiowaniu roli Trybunału i sędziów. Obraża to wszystkich dotychczasowych sędziów, niezależnie od tego kto zgłaszał ich kandydatury. Odbiera walor niezawisłości wszystkim przyszłym sędziom. Deprecjonuje rolę Trybunału jako strażnika  zgodności prawa z Konstytucją” – napisano w oświadczeniu.

Oświadczenie dostępne jest tutaj.

11. Pismo do Komisji Weneckiej w sprawie zmian dotyczących Trybunału Konstytucyjnego

Na początku grudnia, koalicja dziewięciu organizacji skierowała pismo do Komisji Weneckiej funkcjonującej przy Radzie Europy. W piśmie zwrócono uwagę na ostatnie wydarzenia mające miejsce w Polsce dotyczące statusu i składu Trybunału Konstytucyjnego.

Europejska Komisja na rzecz Demokracji przez Prawo (tzw. Komisja Wenecka) jest organem doradczym Rady Europy składającym się z ekspertów w zakresie zagadnień konstytucyjnych. W ramach swojej działalności Komisja opiniuje projekty oraz ustawy przyjmowane w państwach Rady Europy, w szczególności w państwach, które przechodzą transformację ustrojową. Komisja wielokrotnie wydawała opinie, m.in. w sprawach dotyczących poszczególnych państw (np. Ukrainy czy Węgier) jak również zajmowała się zagadnieniami tematycznymi (np. zagadnieniem kontroli nad służbami specjalnymi).

„Przepis ustawy o Trybunale Konstytucyjnym pozwalający na wybór pięciu sędziów przez Sejm poprzedniej kadencji jest prawdopodobnie niezgodny z Konstytucją. Jednak działania zmierzające do uchylenia jego skutków, realizowane przez Sejm VIII kadencji naruszają fundamentalne zasady konstytucyjne, w szczególności zasadę demokratycznego państwa prawa” – czytamy w stanowisku.

W piśmie skierowanym do Komisji Weneckiej przedstawiono kształt i sposób wprowadzania kolejnych zmian dotyczących składu Trybunału Konstytucyjnego. Wskazano również na szereg fundamentalnych zagadnień, z którymi związane się wprowadzane zmiany, m.in. czy Prezydent RP był upoważniony do tego, aby nie przyjąć ślubowania od sędziów wybranych w październiku 2015 r., których kadencja rozpoczęła się w listopadzie 2015 r. oraz czy Sejm może dokonać ponownego wyboru sędziów wbrew przepisom ustawy, jedynie w oparciu o Regulamin Sejmu, tj. akt prawa wewnętrznego.

Przedstawiony został również tryb procedowania nad nowelizacją ustawy o Trybunale Konstytucyjnym uchwaloną przez Parlament w listopadzie 2015 r. Bardzo krótki czas w którym została przyjęta ustawa, brak przeprowadzenia jakichkolwiek konsultacji, niezasięgnięcie opinii ekspertów z zakresu prawa konstytucyjnego w połączeniu z zarzutami dotyczącymi naruszenia niezależności sądownictwa rodzą poważne wątpliwości co do praworządności działań legislacyjnych prowadzony w taki sposób.

„Prowadzona debata polityczna oraz działania legislacyjne podejmowane przez Sejm dążą do obniżenia zaufania społecznego wobec Trybunału” – czytamy w stanowisku organizacji pozarządowych.

Pismo do Komisji Weneckiej zostało wystosowane przez 9 podmiotów: Helsińską Fundację Praw Człowieka, Naczelną Radę Adwokacką, INPRIS – Instytut Prawa i Społeczeństwa, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Instytut Spraw Publicznych, Fundację Panoptykon, Fundację im. Stefana Batorego, Forum Obywatelskiego Rozwoju, Sieć Obywatelska Watchdog Polska.

Wystąpienie do Komisji Weneckiej dostępne jest tutaj.

12. Oświadczenie koalicji organizacji monitorującej wybory sędziów TK po wyroku  z 3 grudnia 2015 r.

INPRIS – Instytut Prawa i Społeczeństwa, Helsińska Fundacja Praw Człowieka oraz Sekcja Polska Międzynarodowej Komisji Prawników z niepokojem obserwują przypadki jawnego ignorowania wyroku Trybunału Konstytucyjnego
z 3 grudnia 2015 r.

Wyrok w dalszym ciągu nie został opublikowany w  Dzienniku Ustaw przez Rządowe Centrum Legislacji. Wzywamy do natychmiastowego usunięcia powstałego w ten sposób naruszenia prawa.

Wyroki Trybunału Konstytucyjnego są ostateczne i organy władzy publicznej są zobowiązane do ich wykonania. Odmienna praktyka stanowi zaprzeczenie zasady demokratycznego państwa prawa, którego organy działają w granicach i na podstawie prawa. Stanowi naruszenie Konstytucji, której przestrzeganie jest filarem ślubowań składanych przed objęciem urzędu publicznego.

Opinie jakoby wyrok miał walor „historyczny” nie mają oparcia w obowiązującym prawie ani sentencji orzeczenia. Obecnie koniecznym jest odebranie przez Prezydenta RP ślubowania od trzech sędziów Trybunału Konstytucyjnego wybranych przez Sejm w październiku 2015 r. Zgodność z Konstytucją podstawy prawnej tego wyboru została ostatecznie potwierdzona 3 grudnia 2015 r. przez jedyny uprawniony do tego organ – Trybunał Konstytucyjny. Zwłoka w wykonaniu tego orzeczenia przez Prezydenta RP stanowi poważny delikt konstytucyjny.

Jedynie wykonanie wyroku TK z 3 grudnia 2015 r. gwarantuje, że Trybunał będzie składał się z osób wybranych zgodnie z ustawą i Konstytucją. Prawidłowy skład Trybunału jest niezbędny dla poczucia praworządności, jak również skuteczności orzeczeń Trybunału. Warunkuje on uznawanie tych orzeczeń przez sądy powszechne oraz na arenie międzynarodowej. Dlatego też, jak wskazał Sekretarz Generalny Rady Europy, „wyrok Trybunału powinien być w tej chwili w pełni wykonany, we wszystkich szczegółach”.

Z całą stanowczością stwierdzamy, iż dalece nieodpowiedzialne są działania zmierzające do deprecjonowania Trybunału Konstytucyjnego, które mogą godzić w jego dorobek orzeczniczy wyznaczający standard ochrony praw i wolności obywateli i obywatelek.

13. Komisja Wenecka na temat sytuacji w Polsce

„Komisja Wenecka z uwagą i zaniepokojeniem obserwuje wydarzenia, które mają miejsce w Polsce” – czytamy w odpowiedzi Komisji Weneckiej na wystąpienie 9 organizacji z Polski.

„Ciągle jeszcze mamy nadzieję i oczekujemy, że zaistniałe problemy mogą zostać rozwiązane na podstawie decyzji już podjętych lub które mają być podjęte przez Trybunał Konstytucyjny” – wskazał Gianni Buquicchio, przewodniczący Komisji Weneckiej .

Przewodniczący Komisji przypomniał również stanowisko Sekretarza Generalnego Rady Europy z 4 grudnia 2015 r. Sekretarz Generalny stwierdził wtedy, że „ostatnio w Polsce narodziło się wiele kontrowersji wokół wyboru sędziów Trybunału Konstytucyjnego. Z zadowoleniem przyjąłem wczorajszy wyrok Trybunału Konstytucyjnego [z 3 grudnia 2015 r. – przyp. red.], który ma na celu wyjaśnienie prawne i konstytucyjne sytuacji”. Sekretarz Generalny przypomniał, że Trybunału powinien być w tej chwili w pełni wykonany, we wszystkich szczegółach.

Do tej pory Komisja Wenecka nie otrzymała prośby od uprawnionych podmiotów w celu wydania opinii na temat sytuacji w Polsce. Jednak, Komisja zostanie poinformowana o wydarzeniach mających miejsce w Polsce na zbliżającej się sesji plenarnej w dniach 18 do 19 grudnia 2015 r.

Odpowiedź Komisji Weneckiej dostępna jest tutaj w języku angielskim. Tłumaczenie odpowiedzi dostępne jest tutaj.

14. Rada Europy przygląda się zmianom wokół TK

Komitet Monitorujący Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy podjął decyzję o skierowaniu zaproszenia do przewodniczącego Polskiej Delegacji do udziału w kolejnym posiedzeniu Komitetu w celu „wymiany poglądów na temat ostatnich wydarzeń dotyczących Trybunału Konstytucyjnego w Polsce”.

Komitet Monitorujący zajmuje się weryfikacją, czy państwa należące do Rady Europy realizują obowiązki wynikające z członkostwa w organizacji, m.in. ze Statutu Rady Europy oraz Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Obecnie procedurze monitorującej poddanych jest dziewięć państw Rady Europy.

Kolejne posiedzenie Komitetu Monitorującego odbędzie się w dniach 25 – 29 stycznia 2016 r. w Strasburgu.

Na początku tygodnia (14 grudnia), Przewodnicząca Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy Anne Brasseur w swoim wystąpieniu podczas spotkania Biura Zgromadzenia zwróciła uwagę na sytuację mającą miejsce obecnie w Polsce. Wyraziła zaniepokojenie rozwijającym się konfliktem wokół Trybunału Konstytucyjnego.

15. Opinia HFPC na temat projektu nowelizacji ustawy o TK

Złożono kolejny projekt nowelizacji ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Poprzednie dwie nowelizacje z 2015 r. – zostały uznane przez TK za częściowo niezgodne z Konstytucją.

HFPC wyraża sprzeciw wobec pospiesznemu prowadzeniu procesu legislacyjnego w zakresie regulacji o charakterze ustrojowym. Ponadto w opinii HFPC rzeczywistym celem ustawy jest uniemożliwienie Trybunałowi realizacji jego konstytucyjnych zadań.

Najważniejsze wady nowej regulacji:

    1. Brak odpowiednich konsultacji projektu ustawy ze społeczeństwem, ekspertami i środowiskiem prawniczym
Zapowiedź przeprowadzenia dyskusji na temat działalności Trybunału Konstytucyjnego w szerokim gronie ekspertów ogłosił Prezydent Andrzej Duda podczas orędzia 3 grudnia 2015 r. Tymczasem zapowiedzi przedstawicieli większości parlamentarnej wskazują, że błyskawiczny tryb ustawodawczy zostanie również powielony w przypadku najnowszego projektu. „Projekt nie reguluje żadnych pilnych kwestii,  które uzasadniałyby pominięcie konsultacji, a które przemawiałyby za tak pospiesznym prowadzeniem procesu legislacyjnego w zasadniczej kwestii ustrojowej” – mówi Barbara Grabowska-Moroz, prawniczka HFPC. „Pośpiech i brak konsultacji każą wątpić w szczerość zapewnień wsłuchania się w głos narodu przy projektowaniu  zmian ustrojowych” – dodaje Barbara Grabowska-Moroz.

    2. Wprowadzenie kwalifikowanej większości 2/3 głosów przy podejmowaniu uchwał przez TK ma charakter arbitralny
Uzasadnienie nowego projektu PiS milczy na temat przyczyn wprowadzania kwalifikowanej większości głosów niezbędnych dla podjęcia uchwał przez Trybunał. Celem zmian jest uniemożliwienie podejmowania uchwał przez Zgromadzenie Ogólne TK w obecnym jego składzie. Ponadto sama Konstytucja przewiduje, że uchwały TK zapadają zwykłą większością głosów.

W żadnej z obowiązujących w Polsce procedur sądowych nie istnieje wymóg określonej, kwalifikowanej większości głosów niezbędnych. Takie rozwiązanie jest kalką rozwiązań obowiązujących w parlamencie, lecz jest nieadekwatne do procedur sądowych. Zdaniem projektodawcy orzekanie w pełnym składzie przez TK wynika z konieczności wnikliwego i wszechstronnego rozważenia problemów konstytucyjnych z uwagi na ich znaczenie dla dobra publicznego. Jednak z drugiej strony takich wymagań nie stawia się dla innych sądów, np. Sądu Najwyższego.

Takie rozwiązanie powoduje paradoks, że nowelizację ustawy o TK Sejm może podjąć zwykłą większością głosów, podczas gdy Trybunał będzie mógł orzekać o jej zgodności z Konstytucją jedynie, gdy uzyska większość kwalifikowaną. Brak kwalifikowanej większości będzie oznaczał, że TK nie będzie mógł wydać orzeczenia w ogóle.  Przez to zostanie de facto zablokowana działalność TK. „Ponadto proponowana zmiana spowoduje, że kontrola konstytucyjności będzie nieproporcjonalnie trudniejsza do przejścia niż samo uchwalenie ustawy. Tym samym nie chroni to konstytucyjnych gwarancji praw i wolności obywatelskich” – dodaje Barbara Grabowska-Moroz.

    3. Rozszerzenie pełnego składu z 9 do 13 sędziów i wymóg orzekania w pełnym składzie
Zdaniem HFPC w  większości spraw ten wymóg doprowadzi  do sytuacji, w której Trybunał w ogóle nie będzie zdolny do skutecznego orzekania.

Wysoka liczba sędziów wymaganych do orzekania w pełnym składzie daje łatwe narzędzie do manipulowania i blokowania TK przez żądanie wyłączenia kolejnych sędziów z orzekania. Ma to istotne znaczenie również w kontekście obecnego kryzysu konstytucyjnego, gdyż obecnie Trybunał składa się z 10 sędziów co do mandatu których nie ma żadnych wątpliwości, z czego zarówno prezes jak i wiceprezes TK musieli wyłączyć się z orzekania, aby nie być sędzią we własnej sprawie. W efekcie nie było możliwe powołanie pełnego składu sędziowskiego nawet w obecnej liczbie – czyli dziewięciu osób.

Zobowiązanie do orzekania w większości spraw przez pełen skład TK spowoduje przewlekłość postępowania w sprawach obywateli – a skargi konstytucyjne i pytania prawne kierowane do TK przez sądy powszechne stanowią ponad 90 proc. spraw. To wpłynie na naruszenie konstytucyjnej gwarancji prawa do sądu, a paraliżowanie prac TK jest samoistnym naruszeniem prawa obywatel ido składania skarg konstytucyjnych.

    4. Nowe przepisy zezwolą na wszczęcie na nowo postępowań w sprawach, które są w TK, ale postępowanie w nich nie zostało zakończone
Najnowszy projekt ustawy zakłada, że jeżeli sprawy prowadzone są przez skład sędziów mniejszy niż 13 sędziów – to postępowania wtedy będą rozpoczynane na nowo. W związku z tym konieczne będzie wszczęcie na nowo około 100 postępowań. To grozi paraliżem organizacyjnym i merytorycznym TK – zwłaszcza, że nowe przepisy dopuszczają też ponowne rozpoznanie przez TK nieograniczonej liczby spraw już rozstrzygniętych na posiedzeniach  niejawnych.

    5. Projekt ustawy uchyla przepis dzięki któremu Trybunał ma możliwość orzekania o zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych w przypadku, gdy osoby upoważnione do reprezentowania partii politycznej umyślnie unikają ujawniania się
Nowelizacja umożliwia takie rozwiązanie poprzez uchylenie przepisu, który upoważnia prezesa TK do uznania za upoważnioną osobę faktycznie kierującą partią w przypadku gdy nie można ustalić, kto jest osobą upoważnioną do reprezentowania partii politycznej. Uzasadnienie nowelizacji tłumaczy to rozwiązanie faktem, wyeliminowania możliwości nadużyć ze strony Prezesa TK.  Jednak brak takiego przepisu prowadzić może do znacznie bardziej niepożądanych skutków, bo projektowany przepis wskazuje partiom politycznym łatwą drogę do uniknięcia kontroli konstytucyjnej.

    6. Podsumowanie
HFPC podkreśla, że efektywnie działający TK stanowi niezbędne w demokracji konstytucyjnej zabezpieczenie przed nadużyciami ze strony władzy ustawodawczej i wykonawczej. Niestety, projekt nowelizacji ustawy o TK zamierza do zaprzeczenia roli Trybunału w polskim porządku prawnym, wypracowanej przez ostatnie 18 lat obowiązywania Konstytucji RP.

Opinia dostępna jest tutaj.

16. Przewodnicząca Zgromadzenia Parlamentarnego RE wyraża zaniepokojenie zmianami wokół TK

Przewodnicząca Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy Anne Brasseur wyraziła zaniepokojenie zmianami wokół Trybunału Konstytucyjnego.

„Apeluję do moich kolegów parlamentarzystów z Polski, by nie uchwalali – tak pośpiesznie – zmian ustawowych dotyczących Trybunału Konstytucyjnego, które mogłyby poważnie podważyć rządy prawa” – powiedziała. Dodała, że „propozycje daleko idących ograniczeń kompetencji instytucji sądowej, której niezależność jest zagwarantowana konstytucyjnie, wymagają głębokiej refleksji”.

W ubiegłym tygodniu Anne Brasseur również odwoływała się do sytuacji związanej z polskim Trybunałem Konstytucyjnym. W swoim wystąpieniu wyraziła zaniepokojenie rozwijającym się konfliktem wokół TK.

„W mechanizmach demokratycznych, sądy konstytucyjne są jednym z kluczowych elementów. Wydarzenia w Polsce, gdzie nowy parlament usunął sędziów i wybrał nowych, nie tylko w alarmującym tempie, ale również z niewielkim poszanowaniem dla procedur, jest bardziej niż niepokojące” – wskazała Anne Brasseur.

Na początku grudnia organ doradczy Rady Europy – Komisja Wenecka oświadczyła, że „z uwagą i zaniepokojeniem obserwuje wydarzenia, które mają miejsce w Polsce”. „Ciągle jeszcze mamy nadzieję i oczekujemy, że zaistniałe problemy mogą zostać rozwiązane na podstawie decyzji już podjętych lub które mają być podjęte przez Trybunał Konstytucyjny” – wskazał Gianni Buquicchio, przewodniczący Komisji Weneckiej.

We wtorek, 22 grudnia 2015 r., Sejm przyjął nowelizację ustawy o TK.

19. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 9 marca 2016

8 i 9 marca Trybunał Konstytucyjny rozpatrzył skargi Rzecznika Praw Obywatelskich, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Krajowej Rady Sądownictwa i dwóch grup posłów dotyczących nowelizacji ustawy o Trybunale Konstytucyjnym z grudnia 2015 r. Kontrowersyjna ustawa, która wprowadzała przepisy zmierzające do zablokowania TK, została w całości uznana za niekonstytucyjną.

Trybunał wydał wyrok w składzie 12 sędziów. Trybunał uznał, że nie może działać ani orzekać na podstawie przepisów budzących istotne wątpliwości pod względem zgodności z Konstytucją. Zdaniem Trybunału, stanowiłoby to zagrożenie dla orzekania w sprawach zawisłych przed Trybunałem.

Trybunał Konstytucyjny orzekł, że nowelizacja ustawy o Trybunale jest w całości niezgodna z Konstytucją. Przede wszystkim za niezgodne z Konstytucją uznano tryb uchwalenia ustawy. Uznano, że tryb ten był na tyle pospieszny, że uniemożliwiał faktycznie rozpoznanie projektu ustawy, mimo iż wielokrotnie zwracano uwagę na możliwą jego niezgodność z Konstytucją. Za niezgodną z Konstytucją uznano również normę przewidującą, że ustawa weszła w życie z dniem jej opublikowania.

Trybunał uznał, że zmiany dotyczące sposobu orzekania Trybunału, np. orzekanie w większości spraw w pełnym składzie, prowadzi do spowolnienia postępowania, zaś zasady przydziału spraw do poszczególnych składów nie został oparty na racjonalnych kryteriach.

Również rozpoznawanie spraw według kolejności ich wpływu narusza Konstytucję. Trybunał uznał, że zadaniem ustawodawcy „jest stworzenie optymalnych warunków do orzekania w tych sprawach, a nie ingerowanie w proces orzekania przez określanie dnia, w którym Trybunał może się zająć daną sprawą”. To samo dotyczy przepisu, również uznanego za niezgodny z Konstytucją, który przewidywał, że rozprawa nie może odbyć się wcześniej niż po 3 lub 6 miesiącach od momentu zawiadomienia stron o rozprawie.

Konstytucję naruszają również przepisy przejściowe, które nakazywały stosowanie nowych przepisów do spraw „w toku” – zawisłych przed Trybunałem przed jej wejściem w życie.

Za naruszające zasadę odrębności sądów uznano zmiany, które m.in. umożliwiały wszczynanie postępowania dyscyplinarnego na wniosek Ministra Sprawiedliwości lub które przyznały Sejmowi kompetencję do złożenia sędziego z urzędu na wniosek Zgromadzenia Ogólnego.

20. Zażalenie HFPC w postępowaniu w sprawie odmowy publikacji wyroku TK

Bez względu na to, że wyroki Trybunału Konstytucyjnego są ostateczne i stanowią obowiązujące prawo, przedstawiciele rządu po wyroku z 9 marca zapowiedzieli, że nie opublikują tego wyroku w Dzienniku Ustaw.

HFPC wniosła zażalenie na postanowienie prokuratora delegowanego do Prokuratury Okręgowej Warszawa Praga w Warszawie, w którym odmówiono wszczęcia postępowania przygotowawczego w sprawie nieopublikowania wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 9 marca 2016 r.

W postanowieniu prokurator uznał, że działanie Prezes Rady Ministrów nie spełniało znamion przestępstwa niedopełnienia obowiązków (określonym w art.  231 par. 1 kodeksu karnego)  Zdaniem prokuratury brak publikacji wyroku nie spowodował szkody w interesie publicznym lub prywatnym.

HFPC nie zgadza się z tą tezą. W zażaleniu na postanowienie HFPC zarzuciła prokuraturze naruszenie co najmniej kilku przepisów kodeksu postępowania karnego, w tym zasad: swobodnej oceny dowodów oraz obiektywizmu.

HFPC w swoim zażaleniu tłumaczy również, dlaczego orzeczenie Trybunału z dnia 9 marca 2016 r. musi być uznane za wyrok Trybunału Konstytucyjnego podlegający opublikowaniu.  „Trudno uznać wyrok TK za nieistniejący czy niezdatny do publikacji, skoro nie jest on obarczony żadnymi wadami, które mogłyby prowadzić do takich wniosków” – tłumaczy Marcin Szwed, prawnik HFPC. Więcej informacji o zażaleniu HFPC dostępnych jest tutaj.

21. Projekt nowej ustawy o Trybunale Konstytucyjnym

W czerwcu 2016 r. Sejm rozpoczął prace nad projektem nowej ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Początkowo posłowie pracowali nad trzema projektami ustawy zgłoszonymi przez Prawo i Sprawiedliwości, Polskie Stronnictwo Ludowe oraz projekt obywatelski przedstawiony przez Komitet Obrony Demokracji.

W połowie czerwca HFPC przedstawiła swoją opinię na temat trzech projektów. Zdaniem HFPC, tylko jeden z projektów – projekt obywatelski – ma w sobie potencjał pozwalający na poczynienie kroku naprzód na drodze do rozwiązaniu obecnego kryzysu konstytucyjnego. W istotny sposób próbuje on ograniczyć wpływ władzy wykonawczej na pozycje ustrojową Trybunału Konstytucyjnego. W odniesieniu do projektu PiS HFPC wskazała, że wprowadza on wiele rozwiązań podporządkowujących Trybunał Konstytucyjny władzy wykonawczej (więcej informacji o pierwszej opinii HFPC dostępnych jest tutaj.

Na początku lipca wnioskodawcy obywatelskiego projektu wycofali go spod obrad. W odpowiedzi na to, Marszałek Sejmu zarządził wszczęcie od nowa prac nad pozostałymi projektami ustawy o TK.

HFPC przygotowała drugą opinię prawną dotyczącą ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Zdaniem HFPC projekt ustawy przedstawiony przez rządzącą większość nie tylko może doprowadzić do paraliżu Trybunału Konstytucyjnego, ale także niweczy dorobek 27 lat polskiej transformacji ustrojowej poprzez zanegowanie zasady demokratycznego państwa prawa oraz zasad niezawisłości sędziów i niezależności sądów (więcej informacji o drugiej opinii HFPC dostępnych jest tutaj.

Sejm przyjął ten ustawę na posiedzeniu w dniu 7 lipca 2016 r.