St. J. Jaworski: Niezawisłość sędziego Trybunału Konstytucyjnego

gwarancje ustrojowe| immunitet| Konstytucja| niepołączalność| nieusuwalność| niezawisłość sędziowska| postępowanie dyscyplinarne| sędzia Trybunału Konstytucyjnego| Trybunał Konstytucyjny

St. J. Jaworski:  Niezawisłość sędziego Trybunału Konstytucyjnego

Zasada niezawisłości sędziego Trybunału Konstytucyjnego została wyrażona wprost w art. 33a ust. 5 pozostawionych w mocy przepisów konstytucyjnych, który brzmi: „członkowie Trybunału Konstytucyjnego są niezawiśli i podlegają jedynie konstytucji”[1]. Ustrojodawca przyznając członkom Trybunału Konstytucyjnego atrybut niezawisłości, nigdzie bliżej nie precyzuje tego pojęcia, z czego wynika, że utożsamia to pojęcie z tradycyjnym pojęciem niezawisłości sędziowskiej, określonym w art. 62 ust. 5 pozostawionych w mocy przepisów konstytucyjnych.

Wspomniany art. 62 ust. 5 stanowi, że „sędziowie są niezawiśli i podlegają tylko ustawom”, co zdaje się jednakże plasować na nieco innej płaszczyźnie niezawisłość oraz pozycję sędziego Sądu Najwyższego, sądów powszechnych i sądów szczególnych, które stosownie do art. 56 ust. 1 tych przepisów sprawują w Rzeczypospolitej Polskiej wymiar sprawiedliwości[2].

To odmienne ujęcie pozycji sędziego Trybunału Konstytucyjnego i sędziów innych sądów jest w zamiarze ustrojodawcy zdeterminowane inną pozycją ustrojową tych organów oraz zadaniami, jakie zgodnie z wolą ustrojodawcy te organy w państwie sprawują. Nie ulega jednakże wątpliwości, że niezawisłość sędziów Trybunału Konstytucyjnego i niezawisłość sędziowska są pojęciami tożsamymi. Niezawisłość sędziego Trybunału Konstytucyjnego oznacza, że członkowie Trybunału Konstytucyjnego w orzekaniu o zgodności prawa z konstytucją mają się kierować obiektywnymi kryteriami oceny konstytucyjności prawa i swoim wewnętrznym przekonaniem, co do jej trafności oraz niezależności od wszelkich wpływów i nacisków z zewnątrz. Podległość konstytucji oznacza obowiązek kierowania się jej normami w procesie rozstrzygania zgodności aktów niższego rzędu z konstytucją. Poprzez wykładnie i stosowanie norm konstytucji sędziowie Trybunału Konstytucyjnego są zde-terminowani także systemem wartości, na których się one opierają i które realizuje konstytucja[3].

Doktryna zgodnie traktuje niezawisłość sądownictwa jako element konstytuujący demokratyczne państwo prawne[4]. Przyjmuje się na ogół, że w państwach demokratycznych na niezawisłość sędziowską składa się wiele elementów, jak chociażby bezstronność w stosunku do przedmiotu sprawy i uczestników postępowania, niezależność od instytucji pozasądowych, samodzielność wobec innych organów sądowych, uniezależnienie od wpływu czynników społecznych, w tym także od nadmiernych trosk materialnych, od polityki, opinii społecznej, środków masowego przekazu[5].

Niezawisłość sędziowska jest zabezpieczana właściwymi gwarancjami ustrojowymi. Do takich gwarancji na ogół zalicza się[6]:

1. odpowiednie kwalifikacje zawodowe i moralne sędziego,
2. niepołączalność stanowiska sędziego z innymi zajęciami,|
3. nieusuwalność sędziego, poza wyjątkami wyraźnie przewidzianymi w ustawie i w trybie ustawą określonym,
4. immunitet sędziowski i odpowiedzialność dyscyplinarną przed sądami dyscyplinarnymi,
5. udział organów samorządu sędziowskiego w procedurze powoływania sędziego,
6. materialną niezależność sędziego.

Do ustrojowych gwarancji niezawisłości sędziego Trybunału Konstytucyjnego zalicza się także kadencyjność stanowiska sędziego, połączoną z zakazem ponownej reelekcji. Względnie długa kadencja sędziego [8 lat] stanowi dostateczny czynnik uniezależniający od wpływów zewnętrznych[7]. Projekt konstytucji wprowadza w tej materii dalsze gwarancje ustrojowe[8]. Po pierwsze przedłuża kadencję sędziego Trybunału Konstytucyjnego do 9 lat. Po drugie zaś zrywa z zasadą rotacji połowy składu sędziów Trybunału [6], co cztery lata. W przypadku wprowadzenia do nowej konstytucji tej regulacji, w praktyce nastąpi całkowite oderwanie kadencji sędziego od kadencyjności układów politycznych w Sejmie. Sędziemu wybranemu na ośmioletnią kadencję ustawa o Trybunale Konstytucyjnym [art. 19] gwarantuje prawo powrotu - po zakończeniu kadencji - na poprzednio zajmowane stanowisko lub prawo otrzymania stanowiska równorzędnego poprzednio zajmowanemu, jeżeli nie ma przeszkód prawnych[9].

Wzmocnienie niezawisłości sędziowskiej nastąpiło po zmianach ustrojowych na przełomie lat 1989 i 1990, poprzez ukształtowanie ustrojowej zasady apolityczności sędziów. Ustawa z dnia 20 września 1984 roku o Sądzie Najwyższym[10], która ma odpowiednie zastosowanie do praw i obowiązków sędziego Trybunału Konstytucyjnego stanowi, że w okresie zajmowania stanowiska, sędzia nie może należeć do partii politycznej, ani brać udziału w żadnej działalności politycznej [art. 38][11]

Ustawa z dnia 29 kwietnia 1985 roku o Trybunale Konstytucyjnym [12] oraz mająca odpowiednie zastosowanie ustawa o Sądzie Najwyższym uwzględniają wszystkie elementy gwarancji niezawisłości sędziowskiej[13]. Niestety, co jest poważnym mankamentem legislacyjnym, zarówno ustawa o Trybunale Konstytucyjnym jak też ustawa o Sądzie Najwyższym [w zakresie dotyczącym praw i obowiązków sędziego] nie reguluje w całości statusu prawnego sędziego Trybunału Konstytucyjnego. W sprawach nieuregulowanych w tych ustawach do statusu sędziego Trybunału Konstytucyjnego mają odpowiednie zastosowanie: ustawa - Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawa o pracownikach urzędów państwowych oraz kodeks pracy i [poprzez art. 300 kodeksu pracy] kodeks cywilny[14]. Przechodząc do omawiania gwarancji niezawisłości sędziego Trybunału Konstytucyjnego należy więc omówić tylko te gwarancje, które w sposób szczególny podkreślają znaczenie niezawisłości sędziowskiej.

Zasada niepołączalności [incompatibilitas]

Zasada niepołączalności stanowiska sędziego Trybunału Konstytucyjnego znajduje zakotwiczenie w Ustawie Konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 roku o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym, a wyraźnie zostaje rozwinięta w ustawie o Trybunale Konstytucyjnym[15]. Art. 15 ust. 5 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym stanowi, że z pełnieniem funkcji członka Trybunału nie można łączyć mandatu posła na Sejm i senatora, ani zatrudnienia w organach państwowych, a także innego zajęcia, które utrudniałoby pełnienie obowiązków członka Trybunału albo mogło uchybiać jego godności, bądź zachwiać zaufanie do jego bezstronności w orzekaniu. Ustawa ustanawia więc wyraźnie dwie grupy wyłączeń: bezwzględny zakaz łączenia stanowiska sędziego z mandatem posła i senatora oraz zatrudnienia w organach państwowych. Zakaz wykonywania pozostałych zajęć ma charakter względny, gdyż obowiązuje tylko wówczas, gdy wykonywanie tego zajęcia przeszkadzałoby sędziemu w pełnieniu jego obowiązków sędziowskich, uchybiałoby jego godności albo zachwiało zaufanie do jego bezstronności. Jest to ujęcie bardzo nieprecyzyjne, gdyż ustawa nie precyzuje bliżej tych bardzo ocennych sformułowań, jak też nie zawiera katalogu takich zajęć, pozostawiając te kwestie rozstrzygnięciu doktryny i praktyki. Tych wątpliwości nie wyjaśnia konstrukcja zakazu obowiązująca sędziego Sądu Najwyższego[16]. Wyraźną wskazówką interpretacyjną wynikającą z ustawy o SN jest - realizowana w praktyce - możliwość zatrudnienia sędziego Trybunału Konstytucyjnego w charakterze profesora szkoły wyższej[17].

Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego mogą być powoływani przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w skład Państwowej Komisji Wyborczej[18], ale nie dłużej niż do końca kadencji. Zdaje się to podważać kategoryczny zakaz zatrudniania w organach państwowych. Wprawdzie takie powołanie ma charakter publiczno-prawny, to jednak powstają poważne wątpliwości. Dlatego zarówno w projekcie konstytucji, jak też w ustawie należy nieco inaczej sformułować zakaz niepołączalności stanowiska sędziego. Do sędziów Trybunału Konstytucyjnego mają zastosowanie zasady wynikające z ustawy o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne[19]. Stosownie do tej ustawy sędziowie nie mogą być: członkami zarządów, rad nadzorczych lub komisji rewizyjnych spółek prawa handlowego ani być zatrudniani lub wykonywać innych zajęć w tych spółkach, członkami zarządów fundacji prowadzących działalność gospodarczą, jak też posiadać kontrolnych udziałów lub pakietów akcji w spółkach prawa handlowego oraz podejmować działalności gospodarczej.

Wszystkie zakazy, bądź ograniczenia wynikające z instytucji incompatibilitas mają na celu zapewnienie bezstronnego i obiektywnego rozstrzygania spraw toczących się przed Trybunałem Konstytucyjnym.

Nieusuwalność sędziego Trybunału Konstytucyjnego

Zasada nieusuwalności nie oznacza absolutnego zakazu odwoływania sędziego ze stanowiska, ale ma na celu stworzenie gwarancji ustawowych, aby odwoływanie sędziego odbywało się jedynie w wypadkach i na zasadach określonych w ustawie. Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym [art. 16] określa wypadki, w jakich Sejm może odwoływać sędziego Trybunału Konstytucyjnego. Są to: zrzeczenie się funkcji, trwała niezdolność do pełnienia obowiązków sędziowskich na skutek choroby, ułomności lub upadku sił, skazanie wyrokiem sądu, sprzeniewierzenie się złożonemu ślubowaniu i prawomocne orzeczenie dyscyplinarne skazujące na karę usunięcia z zajmowanego stanowiska[20]. W przeciwieństwie do ustawy o Sądzie Najwyższym, ustawa o Trybunale Konstytucyjnym nie przewiduje możliwości odwołania sędziego z powodu osiągnięcia przez niego wieku emerytalnego[21]. W razie śmierci sędziego Sejm stwierdza wygaśnięcie mandatu członka Trybunału[22].

Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym przyznaje wyraźnie Sejmowi kompetencje do odwołania sędziego Trybunału, nie ustanawiając niestety żadnych procedur odwoławczych [art. 16 ust. 1]. W tej sytuacji należy przyjąć, że odwołanie następuje w trybie przewidzianym dla wyboru sędziego. Z wnioskiem o odwołanie mogą zatem wystąpić podmioty uprawnione do zgłoszenia wniosku o wybór sędziego, [tj. prezydium Sejmu, komisje sejmowe’ lub co najmniej 15 posłów] a także Prezes Trybunału Konstytucyjnego, który zapewnia Trybunałowi Konstytucyjnemu organizacyjne i administracyjne warunki pracy[23].

W wypadku zrzeczenia się funkcji przez sędziego utarło się w praktyce, że decyzja Sejmu przybiera formę „przyjęcia rezygnacji ze stanowiska”[24].

W takiej sytuacji sędzia nie jest zobowiązany do podania rzeczywistych powodów rezygnacji, zaś Sejm nie może odmówić sędziemu przyjęcia jego zrzeczenia się tej funkcji. Wydaje się, że do czasu uruchomienia przez Marszałka Sejmu procedury odwoławczej, sędzia może się uchylić od skutków prawnych swego oświadczenia woli i wycofać swoją rezygnację.

Odwołanie sędziego z powodu choroby, ułomności lub upadku sił, możliwe jest tylko wtedy, gdy na skutek tych przypadłości zdrowotnych sędzia stał się trwale niezdolny do wykonywania obowiązków sędziego[25]. Wynika z tego, że nawet uznanie sędziego za inwalidę np. z powodu kalectwa, nie daje jeszcze wystarczających podstaw do odwołania go ze stanowiska, jeżeli inwalidztwo nie wywoła trwałej niezdolności do pełnienia obowiązków sędziowskich. W zależności od charakteru schorzenia, rozmiaru ułomności lub upadku sił sędziego, Prezes Trybunału Konstytucyjnego w oparciu o orzeczenie komisji do spraw inwalidztwa i zatrudnienia bądź niezwłocznie wystąpi do Sejmu o odwołanie sędziego z przyczyn określonych w art. 16 ust. 1 pkt 2 ustawy, bądź też wystąpi z takim wnioskiem po upływie jednego roku niepełnienia przez sędziego obowiązków, z powodu niezdolności do pracy[26].

Zasadniczy sprzeciw wywołuje utrzymanie w ustawie [pomimo licznych zmian legislacyjnych] prawa odwołania sędziego w razie sprzeniewierzenia się złożonemu ślubowaniu. Jest to niewątpliwy relikt przeszłości. Wprawdzie nie jest to przyczyna tożsama z „niedawaniem rękojmi”, jako samodzielnej podstawy zwolnienia ze służby sędziego i prokuratora przed rokiem 1990, to jednakże utrzymanie się dotychczas takiej ustawowej podstawy odwołania sędziego, pozwalającej na arbitralne, niepodlegające żadnej kontroli stanowisko Sejmu, godzi w istotę niezawisłości sędziego Trybunału Konstytucyjnego. Utrzymanie tej podstawy odwołania sędziego nie ma też żadnego uzasadnienia merytorycznego, gdyż zestaw powinności sędziego zawarty w rocie ślubowania należy do podstawowych obowiązków sędziego, powodujących odpowiedzialność dyscyplinarną przed Trybunałem Konstytucyjnym jako sądem dyscyplinarnym.

Odwołanie sędziego na skutek prawomocnego orzeczenia dyscyplinarnego o wymierzeniu kary usunięcia z zajmowanego stanowiska, jak też z powodu skazania wyrokiem sądu karnego [nawet nieprawomocnego] nie wymaga obszerniejszego komentarza[27].

Z problemem uruchomienia procedur odwoławczych wiąże się kwestia charakteru prawnego uchwały Sejmu, która jest aktem ostatecznym. W przypadku zrzeczenia się funkcji i skazania prawomocnym orzeczeniem dyscyplinarnym na karę usunięcia z zajmowanego stanowiska Sejm stwierdza wygaśnięcie mandatu sędziego, a zatem jego uchwała ma charakter deklaratoryjny. W pozostałych wypadkach uchwała Sejmu ma charakter konstytutywny.

Charakter i pozycja ustrojowa stanowiska sędziego Trybunału Konstytucyjnego wyklucza potrzebę wprowadzenia konstytucyjnego, bądź ustawowego zakazu przenoszenia sędziego do innego sądu, jako gwarancji niezawisłości sędziowskiej[28].

Immunitet sędziego Trybunału Konstytucyjnego

Przepisy art. 17 ust. 1-3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym ustanawiają następującą konstrukcję immunitetu sędziego:

1) członek Trybunału Konstytucyjnego nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karno-sądowej lub administracyjnej, ani zatrzymany bez zgody Trybunału; nie dotyczy to zatrzymania na gorącym uczynku; wniosek w tej sprawie Trybunał rozpatruje w pełnym składzie, z wyłączeniem sędziego, którego ten wniosek dotyczy,
2) do czasu podjęcia przez Trybunał uchwały zezwalającej na pociągnięcie członka Trybunału do odpowiedzialności wolno w stosunku do niego podejmować tylko czynności nie cierpiące zwłoki,
3) za wykroczenia członek Trybunału odpowiada tylko dyscyplinarnie[29].

Immunitet ukształtowany w ustawie o Trybunale Konstytucyjnym składa się zatem z dwóch elementów, a mianowicie zakazu pociągnięcia sędziego do odpowiedzialności karno-sądowej lub administracyjnej i zakazu zatrzymania [a także tymczasowego aresztowania] bez zgody Trybunału Konstytucyjnego[30]. Ten ostatni zakaz nie dotyczy zatrzymania sędziego na gorącym uczynku. Immunitet ten ma zatem charakter immunitetu procesowego, gdyż nie uchyla karalności, czy też przestępności czynu sędziego, lecz stanowi przeszkodę procesową, uniemożliwiającą wszczęcie i przeprowadzenie postępowania karnego. Jest to zatem wyjątek od obowiązującej w polskiej procedurze karnej zasady legalizmu. Immunitet obejmuje wszystkie czyny sędziego wiążące się zarówno z jego urzędowaniem, jak też niemające takiego związku[31]. Immunitet obejmuje tylko okres sprawowania stanowiska sędziego. Powstaje z chwilą objęcia stanowiska i złożenia ślubowania, a ustaje z upływem kadencji sędziego, datą odwołania ze stanowiska, bądź chwilą śmierci sędziego[32]. Na skuteczność immunitetu nie ma wpływu przerwa w pełnieniu obowiązków sędziego spowodowana chorobą, urlopem wypoczynkowym, urlopem dla poratowania zdrowia lub inną przemijającą przyczyną.

Zgoda Trybunału Konstytucyjnego jest konieczna zarówno wówczas, gdy czyn został popełniony przed objęciem stanowiska sędziego, a postępowanie nie zostało jeszcze wszczęte, jak też wtedy, gdy czyn popełniono po objęciu stanowiska. W wypadku wcześniejszego postępowania, podlega ono natychmiastowemu zawieszeniu, gdyż nie może się toczyć bez zgody Trybunału. Zgoda Trybunału byłaby także konieczna do zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności orzeczonej jeszcze przed objęciem stanowiska przez sędziego[33]. Dlatego też organ występujący o uchylenie immunitetu powinien dokładnie określić czyn sędziego oraz wnosić o uzyskanie zgody w każdej z omówionych wyżej kwestii. Trybunał Konstytucyjny ma obowiązek badania zasadności wniosku i oceny, czy istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa i potrzeba uchylenia immunitetu. Udzielając zgody po-winien dokładnie określić czyn, na ściganie którego udziela zezwolenia. W wypadku potrzeby przedstawienia sędziemu kolejnych zarzutów bądź zastosowania tymczasowego aresztowania zachodzi konieczność wyjednania nowego zezwolenia Trybunału. Uchwała Trybunału Konstytucyjnego o odmowie udzielenia zgody na ściganie nie podlega zaskarżeniu. Trybunał Konstytucyjny nie może natomiast wycofać swojej zgody na ściganie nawet wówczas, gdyby zgoda była oparta na nieprawdziwych bądź sfabrykowanych dowodach[34]]. Nie jest wymagana zgoda Trybunału na zatrzymanie sędziego „na gorącym uczynku”. Przez pojęcie „na gorącym uczynku” rozumie się takie sytuacje, w których zatrzymanie sprawcy następuje w toku działania przestępczego. W wypadku zatrzymania sędziego „na gorącym uczynku”, organ uprawniony do ścigania powinien niezwłocznie wystąpić do Trybunału o wyrażenie zgody na ściganie [a także tymczasowe aresztowanie]. Do czasu rozstrzygnięcia tego wniosku Trybunał może zarządzić niezwłoczne zwolnienie sędziego zatrzymanego na gorącym uczynku. W przypadku braku zgody wolno jedynie podejmować czynności niecierpiące zwłoki.

Immunitet sędziego Trybunału Konstytucyjnego gwarantuje zasada odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziego za czyny spełniające znamiona wykroczeń oraz przewinienia służbowe i uchybienie godności urzędu.

Sądem dyscyplinarnym, w sprawach dyscyplinarnych sędziego Trybunału Konstytucyjnego jest Trybunał Konstytucyjny, orzekający w I instancji w składzie trzech sędziów, a w II instancji w składzie pięciu sędziów [art. 18 ust. 3 pkt 1 i 2]. Prezes Trybunału wyznacza sędziów do składów orzekających oraz rzecznika dyscyplinarnego [art. 18 ust. 4]. Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym nie reguluje wyczerpująco problematyki postępowania dyscyplinarnego i dlatego w sprawach nie uregulowanych odsyła do odpowiednich przepisów ustawy o Sądzie Najwyższym [art. 18 ust. 1].

Sędzia Trybunału Konstytucyjnego podlega odpowiedzialności dyscyplinarnej za przewinienia służbowe, uchybienia godności urzędu oraz wykroczenia, a także za swoje postępowanie przed objęciem stanowiska, jeżeli przez nie uchybił obowiązkowi piastowanego wówczas urzędu państwowego lub okazał się niegodnym stanowiska sędziego [art. 17 ust. 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym i art. 49 ust. 1 i 2 ustawy o Sądzie Najwyższym], Przez przewinienie służbowe rozumie się na ogół zawinione niedopełnienie lub przekroczenie obowiązków określonych w ustawach. Natomiast uchybienie godności to wszelkie nieetyczne, niemoralne, gorszące zachowanie sędziego w służbie i poza służbą, w życiu publicznym i prywatnym, które przynoszą ujmę stanowisku sędziego[35]. Wynika z tego, że zasięg odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziego może być bardzo szeroki i obejmować wszystkie dziedziny jego życia, jeżeli tylko ujawnione zostaną uchybienia w sprawowaniu urzędu.

Legitymację do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego posiada tylko Prezes Trybunału Konstytucyjnego. Bez takiego wniosku, Trybunał Konstytucyjny [działający jako sąd dyscyplinarny] nie może wszcząć postępowania, a wszczęte bez tego wniosku postępowanie umarza się. Zasadniczy problem powstaje wówczas, gdy należałoby wszcząć postępowanie dyscyplinarne przeciwko Prezesowi Trybunału Konstytucyjnego. Wydaje się, że w takiej sytuacji inicjatywa w pierwszej kolejności należy do Sejmu, który powinien odwołać prezesa ze stanowiska, pozostawiając go w składzie Trybunału, a następnie powołać nowego prezesa spośród członków Trybunału Konstytucyjnego [lub powierzyć takiemu sędziemu obowiązki prezesa], który uruchomi stosowną procedurę dyscyplinarną.

Czyny sędziego, podlegające odpowiedzialności dyscyplinarnej przedawniają się z upływem trzech lat, a w przypadku, jeżeli czyn zawiera znamiona przestępstwa, jego przedawnienie nie może nastąpić wcześniej, niż przedawnienie określone dla tego przestępstwa w kodeksie karnym[36].

Ustawa o Sądzie Najwyższym w art. 51 ust. 1 ustanawia następujące kary dyscyplinarne: upomnienie, nagana, usunięcie z zajmowanego stanowiska, wydalenie ze służby sędziowskiej. Kara dyscyplinarna nagany lub usunięcia z zajmowanego stanowiska pociąga za sobą pozbawienie możliwości awansowania w ciągu trzech lat oraz niemożność uzyskania w tym czasie utraconego stanowiska [art. 51 ust. 2].

W postępowaniu dyscyplinarnym przed Trybunałem Konstytucyjnym można zastosować jedynie kary upomnienia, nagany oraz usunięcia z zajmowanego stanowiska. Najbardziej dolegliwą karą w tym postępowaniu jest kara usunięcia z zajmowanego stanowiska sędziego Trybunału Konstytucyjnego. Z uwagi na specyfikę stanowiska sędziego i jego kadencyjność, w postępowaniu dyscyplinarnym przed Trybunałem Konstytucyjnym nie ma zastosowania kara wydalenia ze służby sędziowskiej. Wymierzenie prawomocnej kary usunięcia z zajmowanego stanowiska, pociąga za sobą odwołanie przez Sejm ukaranego sędziego z zajmowanego stanowiska. W razie wszczęcia przeciwko sędziemu postępowania karnego, dyscyplinarnego lub o ubezwłasnowolnienie, Trybunał Konstytucyjny jako sąd dyscyplinarny I instancji może zawiesić sędziego w czynnościach służbowych członka Trybunału[37]. Jeżeli sędziego zatrzymano na gorącym uczynku, albo jeżeli ze względu na rodzaj czynu dokonanego przez sędziego powaga lub istotne interesy służbowe wymagają natychmiastowego odsunięcia go od wykonywania obowiązków służbowych, Prezes Trybunału może zarządzić natychmiastową przerwę w czynnościach służbowych sędziego, aż do czasu wydania uchwały przez sąd dyscyplinarny[38].

Dziesięcioletnia historia Trybunału Konstytucyjnego dowodzi, że ukształtowana w przepisach konstytucyjnych i ustawie o Trybunale Konstytucyjnym konstrukcja niezawisłości sędziowskiej prawidłowo zabezpieczała niezawisłą pozycję sędziego Trybunału oraz znajdowała odbicie w niezawisłych, wręcz przełomowych orzeczeniach Trybunału Konstytucyjnego, sprzyjających rozwojowi koncepcji budowy w Rzeczypospolitej demokratycznego państwa prawnego[39].

Analiza porównawcza uregulowań dotychczasowych z tekstem Rozdziału VII \Sądy i Trybunały] projektu konstytucji Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego dowodzi, że aktualny ustrojodawca wyraźnie wzmacnia ustrojową pozycję i kompetencje Trybunału Konstytucyjnego, umacnia też niezawisłość sędziego Trybunału, gdyż większość dotychczasowych ustawowych elementów gwarancji niezawisłości sędziowskiej została wprost podniesiona do rangi gwarancji konstytucyjnych. Poza regulacją projektu konstytucji pozostała niestety kwestia nieusuwalności sędziego.

[1] Podobną regulację zawiera art. 165 ust. 1 projektu konstytucji Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego [zwanego dalej projektem konstytucji], który brzmi: „Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko konstytucji”.
[2] Art. 147 ust. 1 projektu konstytucji zdaje się eliminować te różnice stanowiąc, że „sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko konstytucji oraz ustawom”.
[3] K. Działocha, Przepisy utrzymane w mocy, rozdział 4, art. 33a [w:] Komentarz do konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1995, s. 48-49.
[4] L. Garlicki: Prawo do sądu [w:] Prawa człowieka. Model prawny, Ossolineum 1991, s. 540 i n.; K. Piasecki, Organizacja wymiaru sprawiedliwości w Polsce, Warszawa 1995, s. 110-134.
[5] Z. Czeszejko-Sochacki, Sąd Konstytucyjny w systemie organów państwowych, [w:] Studia i Materiały, t. II, z. 1, Wydawnictwa Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 1996, s. 28.
[6] St. Włodyka, Organizacja sądownictwa, Kraków 1959, s. 120.[7]Z. Czeszejko-Sochacki, ibidem, s. 30.
[8] Art. 164 ust. 1 projektu stanowi, że „Trybunał Konstytucyjny składa się z 15 sędziów, wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9 lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Ponowny wybór do składu Trybunału jest niedopuszczalny”.
[9] Ustawa o Sądzie Najwyższym przyznaje odwołanemu sędziemu prawo uzyskania wpisu na listę adwokatów [art. 33 ust. 6].
[10] Tekst jednolity Dz.U. z 1994 r. Nr 13, poz. 48.
[11] Taki zakaz ustanawia wyraźnie art. 165 ust. 3 projektu konstytucji stanowiąc, że sędziowie Trybunału Konstytucyjnego w okresie zajmowania stanowiska nie mogą należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić innej działalności publicznej nie dającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów.
[12] Tekst jednolity Dz. U. z 1991 r. Nr 109, poz. 470 ze zmianami.
[13] Procedura powoływania sędziów Trybunału Konstytucyjnego nie uwzględnia udziału
- co jest zrozumiałe — samorządu sędziowskiego.
[14] Ustawa z dnia 20 czerwca 1985 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych [tekst jednolity z 1994 r. Dz.U. Nr 7, poz. 25]; ustawa z dnia 17 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych [Dz.U. z 1982 r. Nr 31, poz. 214 ze zmianami].
[15] Art. 8 Ustawy Konstytucyjnej stanowi, że mandatu posła nie można łączyć z manda
tem senatora, a także z funkcją sędziego Trybunału Konstytucyjnego ... Stosownie zaś do art. 2 ust. 1 tej ustawy posłowie i senatorowie, osoby wchodzące w skład Rady Ministrów oraz inne osoby pełniące urzędy lub funkcje publiczne w państwie określone w ustawie konstytucyjnej, nie mogą prowadzić działalności nie dającej się pogodzić ze sprawowaniem mandatu, urzędu lub funkcji w zakresie i pod rygorami ustalonymi w ustawie.
[16] Art. 41 ust. 1 i 2 ustawy o SN stanowi, że jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, sędziemu Sądu Najwyższego nie wolno obok państwowego stanowiska sędziowskiego pozostawać w innym stosunku pracy, z wyjątkiem stosunku pracy profesora w szkole wyższej albo placówce naukowo-badawczej. Sędziemu nie wolno także podejmować innego zajęcia, które przeszkadzałoby w pełnieniu obowiązków sędziowskich albo mogło uchybiać jego godności lub zachwiać zaufanie do jego bezstronności.
[17] Art. 167 projektu konstytucji zdecydowanie ucina te wątpliwości stanowiąc, iż sędzia Trybunału Konstytucyjnego nie może zajmować innego stanowiska ani wykonywać innych zajęć zawodowych z wyjątkiem zatrudnienia na stanowisku profesora szkoły wyższej.
[18] Stosownie do art. 62 ust. 1 ustawy z dnia 28 maja 1993 r. - Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej [Dz.U. Nr 45, poz. 205 ze zmianami] w skład Państwowej Komisji Wyborczej wchodzi po trzech sędziów Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego.
[19] Ustawa z dnia 5 czerwca 1992 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne [Dz.U. Nr 56, p.oz. 274 ze zmianami]; patrz też uchwała Trybunału Konstytucyjnego z 11 stycznia 1995 r. o ustaleniu powszechnie obowią-zującej wykładni art. 4 ust. 2 wyżej wymienionej ustawy — W. 17/94 — OTK w 1995 r., cz. I, s. 209.
[20] Przepisy konstytucyjne nie zawierają żadnej regulacji w sprawie odwołania sędziego Trybunału Konstytucyjnego, także projekt konstytucji milczy w tej sprawie, co wskazuje, że ustrójodawca pozostawia te sprawy do regulacji ustawowej. Natomiast art. 149 projektu kon-stytucji [odnoszący się do sędziów sądów powszechnych, administracyjnych i wojskowych] stwierdza wyraźnie, że sędziowie są nieusuwalni. Złożenie sędziego z urzędu, zawieszenie w urzędowaniu, przeniesienie do innej siedziby lub na inne stanowisko wbrew jego woli może nastąpić jedynie na mocy orzeczenia sądu i tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie.
[21] Art. 33 ust. 1 pkt 3 ustawy o Sądzie Najwyższym.
[22] W 10 letniej historii Trybunału Konstytucyjnego wygaśnięcie mandatu na skutek śmierci sędziów nastąpiło trzykrotnie. Wygasły mandaty: Henryka de Fumel, Remigiusza Orzechowskiego i Janiny Zakrzewskiej.
[23] Art. 20 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym.
[24] W dotychczasowej historii Trybunału były dwa wypadki zrzeczenia się funkcji sę-
dziego.
[25] Zdaniem J. Kmiciewicza i J. Preisnera, Pozycja prawna sędziego Trybunału Konstytu-cyjnego [w:] Trybunał Konstytucyjny, materiały konferencyjne, pod red. J Trzcińskiego, Wy-dawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1987, konieczne jest zaistnienie dwóch przyczyn: społeczno-zawodowej [niezdolność do wykonywania obowiązków sędziowskich] i biologicznej [naruszenie naturalnego funkcjonowania organizmu lub upośledzenia czynności jego części]. Jeden i drugi element musi mieć charakter trwały.
[26] Art. 46 ust. 4 ustawy o Sądzie Najwyższym; w dotychczasowej historii Trybunału Konstytucyjnego nie było wypadku uruchamiania procedury odwoławczej z powodu stanu zdrowia sędziego. W takich sytuacjach sędzia zrzekał się funkcji sędziego.
[27] Art. 34 ustawy o SN stanowi, że prawomocne orzeczenie sądu dyscyplinarnego o wy-daleniu ze służby sędziowskiej oraz prawomocne orzeczenie sądu skazującego na karę dodat-kową pozbawienia praw publicznych lub zakazu zajmowania stanowiska sędziego pociąga za sobą z mocy prawa utratę stanowiska sędziego Sądu Najwyższego.
[28] Patrz: zakaz i ograniczanie zakresu nieprzenoszalności sędziego, art. 61 i n. ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. o ustroju sądów powszechnych [tekst jednolity z 1994 r., Dz.U. Nr 7, poz. 25]; sędzia Sądu Najwyższego nie może być delegowany do pełnienia czynności sędziowskich ani administracyjnych poza Sądem Najwyższym [art. 42 ustawy o SN].
[29] W projekcie nowej konstytucji immunitet sędziego urasta do rangi zasady konstytu-cyjnej. Art. 166 projektu stanowi, że sędzia Trybunału Konstytucyjnego nie może być pocią-gnięty o odpowiedzialności karnej, ani pozbawiony wolności bez uprzedniej zgody Trybunału
Konstytucyjnego. Sędzia nie może być zatrzymany, chyba że został ujęty na gorącym uczynku, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne dla zapewnienia prawidłowego toku postępowania. W takim wypadku należy bezzwłocznie powiadomić Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.
[30] W 10 letniej historii Trybunału Konstytucyjnego nie było wypadku występowania o uchylenie immunitetu sędziego Trybunału, jak też prowadzenia postępowania dyscyplinarnego przeciwko sędziemu Trybunału.
[31] W. Michalski, Immunitety w polskim procesie karnym, Warszawa 1970, s. 111.
[32] J. Kmiciewicz, A. Preisner, ibidem, s. 315, prezentują pogląd, że immunitet powstaje z chwilą powołania przez Sejm na stanowisko sędziego.
[33] Jest mało prawdopodobne zaistnienie takiej sytuacji, gdyż kandydat na sędziego musi być nie karany i nieskazitelnego charakteru. Fakty te podlegają sprawdzaniu w trakcie procedury wyboru na stanowisko sędziego.
[34] Odmienne stanowisko prezentują J. Kmiciewicz, A. Preisner, ibidem, s. 317.
[35] H. Kempisty, Ustrój Sądów. Komentarz Warszawa 1966, s. 150.
[36] Art. 50 ust. 1 i 2 ustawy o Sądzie Najwyższym.
[37] Art. 103 ustawy o ustroju sądów powszechnych.
[38] Art. 104 § 1 ustawy o ustroju sądów powszechnych.
[39] J. Zakrzewska, Konstytucyjna zasada państwa prawnego w praktyce Trybunału Konstytucyjnego, PiP 1992, z. 7, s. 10 i n.

Od Redakcji: Artykuł opublikowany w "Konstytucja i gwarancje jej przestrzegania. Księga pamiątkowa ku czci prof. Janiny Zakrzewskiej", Wydawnictwa TK, Warszawa 1996

Trybunał Konstytucyjny

Zawartość i treści prezentowane w serwisie Obserwator Konstytucyjny nie przedstawiają oficjalnego stanowiska Trybunału Konstytucyjnego.