Niesłuszne skazania to gwałt państwa na obywatelu

Andrzej Rzepliński| FOR| Lech Paprzycki| Leszek Balcerowicz| niesłuszne skazania| odszkodowanie

Niesłuszne skazania to gwałt państwa na obywatelu

Niekompetencja sędziów, obrońców i prokuratorów główną przyczyną niesłusznych skazań w Polsce – wynika z raportu opublikowanego w poniedziałek, 9 lipca br. przez Forum Obywatelskiego Rozwoju.

W publikacji pt. „Przyczyny niesłusznych skazań w Polsce” przedstawiono wyniki pierwszych miarodajnych badań dotyczących tego tematu, przeprowadzonych przez dra Łukasza Chojniaka i Łukasza Wiśniewskiego. Należy dążyć do stałego podnoszenia kwalifikacji profesjonalnych uczestników postępowania karnego, jak też wzmocnienia mechanizmów egzekwujących ich odpowiedzialność – rekomendują autorzy.

Przypadki niesłusznych skazań często pojawiają się w przekazach medialnych, przyciągając uwagę opinii publicznej. Zdarzają się sytuacje tragiczne, gdy po latach prawda wychodzi na jaw, ale ofiara wymiaru sprawiedliwości – niesłusznie skazany – nie żyje, gdyż wykonano na niej karę śmierci1. W Polsce już od dawna nie obowiązuje kara śmierci, niemniej niesłuszne skazania nie omijają również naszego kraju, i to w sprawach najpoważniejszych. W 2005 r. Sąd Okręgowy we Wrocławiu przyznał dwóm mężczyznom odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie i odbycie kary 3 lat pozbawienia wolności za zbrodnię zabójstwa, której nie popełnili2. Niewątpliwie nie można więc odpowiedzialnie twierdzić, że problem niesłusznych skazań w naszym kraju nie istnieje.

 

Prof. Andrzej Rzepliński: Niesłuszne skazania można porównać z gwałtem państwa na osobie skazanego. Zdarzenie takie kaleczy człowieka na całe życie, i nic potem nie jest takie samo. Czy prawo jest wystarczająco przyjazne osobom oskarżonym a niewinnym? Według prof. Rzeplińskiego są argumenty za i przeciw. Państwo na pewno nie powinno być używane do rozliczeń gospodarczych między przedsiębiorcami, między wierzycielem a dłużnikiem, gdyż z donosów powstają niesłuszne oskarżenia. Raporty niesłusznych skazań mają służyć redukcji błędnych decyzji prokuratora i sędziego, dlatego że niesłuszne skazanie podważa zaufanie obywatela do państwa.

 

Aby mówić o niesłusznym skazaniu, konieczne jest ustalenie, że w konkretnej sprawie zapadł prawomocny wyrok skazujący. Orzeczenie takie musi zostać następnie uchylone w drodze nadzwyczajnych środków zaskarżenia (kasacja albo wznowienie postępowania), a poprzednio skazana osoba uniewinniona albo postępowanie w jej sprawie umorzone. Możliwe jest również ponowne rozpoznanie sprawy po uchyleniu prawomocnego wyroku. Jeżeli w takim postępowaniu odpowiedni sąd uniewinni oskarżonego, umorzy postępowanie albo skaże oskarżonego na karę łagodniejszą, również ma miejsce niesłuszne skazanie. Od zdefiniowanego powyżej terminu odróżnić należy sytuacje, w której zasądzono odszkodowanie lub zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie. Ministerstwo Sprawiedliwości od lat prowadzi zestawienie przypadków, w których wypłacono osobom W publikacji pt. „Przyczyny niesłusznych skazań w Polsce” przedstawiono wyniki pierwszych miarodajnych badań dotyczących tego tematu, przeprowadzonych przez dra Łukasza Chojniaka i Łukasza Wiśniewskiego. Należy dążyć do stałego podnoszenia kwalifikacji profesjonalnych uczestników postępowania karnego, jak też wzmocnienia mechanizmów egzekwujących ich odpowiedzialność – rekomendują autorzy.

Przypadki niesłusznych skazań często pojawiają się w przekazach medialnych, przyciągając uwagę opinii publicznej. Zdarzają się sytuacje tragiczne, gdy po latach prawda wychodzi na jaw, ale ofiara wymiaru sprawiedliwości – niesłusznie skazany – nie żyje, gdyż wykonano na niej karę śmierci3. W Polsce już od dawna nie obowiązuje kara śmierci, niemniej niesłuszne skazania nie omijają również naszego kraju, i to w sprawach najpoważniejszych. W 2005 r. Sąd Okręgowy we Wrocławiu przyznał dwóm mężczyznom odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie i odbycie kary 3 lat pozbawienia wolności za zbrodnię zabójstwa, której nie popełnili4. Niewątpliwie nie można więc odpowiedzialnie twierdzić, że problem niesłusznych skazań w naszym kraju nie istnieje.

Aby mówić o niesłusznym skazaniu, konieczne jest ustalenie, że w konkretnej sprawie zapadł prawomocny wyrok skazujący. Orzeczenie takie musi zostać następnie uchylone w drodze nadzwyczajnych środków zaskarżenia (kasacja albo wznowienie postępowania), a poprzednio skazana osoba uniewinniona albo postępowanie w jej sprawie umorzone. Możliwe jest również ponowne rozpoznanie sprawy po uchyleniu prawomocnego wyroku. Jeżeli w takim postępowaniu odpowiedni sąd uniewinni oskarżonego, umorzy postępowanie albo skaże oskarżonego na karę łagodniejszą, również ma miejsce niesłuszne skazanie. Od zdefiniowanego powyżej terminu odróżnić należy sytuacje, w której zasądzono odszkodowanie lub zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie. Ministerstwo Sprawiedliwości od lat prowadzi zestawienie przypadków, w których wypłacono osobom niesłusznie skazanym odszkodowanie lub zadośćuczynienie, a nie odnotowuje ilości samych niesłusznych skazań. Tych ostatnich musi być zdecydowanie więcej. Nie każdy niesłusznie skazany występuje bowiem z odpowiednim wnioskiem o uzyskanie rekompensaty finansowej. Co więcej, przepisy prawa ograniczają możliwość przyznania odszkodowania lub zadośćuczynienia, np. gdy osoba przyczyni się do wydania niekorzystnego dla siebie wyroku (mimo tego skazanie pozostaje niesłusznym). W latach 2007-2009 prawomocnie zasądzono odszkodowania za niesłuszne skazania w 83 sprawach (łączna kwota z tego tytułu wyniosła 1.887.794,00 zł). Ponadto, w 2009 r. zasądzono prawomocnie zadośćuczynienia w 6 sprawach na łączną kwotę 95.516,00 zł5.

Tabela 1. Prawomocnie zasądzone odszkodowania za niesłuszne skazania w trybie art. 552 k.p.k.

Lata

Liczba osób

Łączna wysokość zasądzonych odszkodowań (w zł)

2007

43

1.090.450,00

2008

22

437.598,00

2009

18

359.746,00

Suma

83

1.887.794,00

Forum Obywatelskiego Rozwoju, mając na względzie nieodwracalne skutki, jakie niesie dla jednostki niesłuszne skazanie, podjęło się przeprowadzenia pierwszych miarodajnych badań w Polsce dotyczących tego tematu. Badania, przeprowadzone przez dra Łukasza Chojniaka i mgr Łukasza Wiśniewskiego, miały na celu ukazanie przyczyn, które mogą doprowadzić do niesłusznego skazania. W ich toku przeprowadzona została analiza odpowiednio dobranych akt postępowań sądowych, w których prawomocne wyroki sądów zostały uchylone w drodze kasacji albo wznowienia postępowania (w latach 2007-2009).

Łącznie przeanalizowano 119 spraw rozpoznanych przez sądy z obszaru właściwości Sądu Apelacyjnego w Poznaniu (ze 171 wytypowanych – nie wszystkie akta były dostępne), z czego w 68 sprawach stwierdzono niesłuszne skazanie. Już te dane, obejmujące sprawy rozpoznane jedynie przez sądy z apelacji poznańskiej, dowodzą, że liczba niesłusznych skazań w całej Polsce (11 apelacji) musi być zdecydowanie większa niż liczba spraw, w których zasądzono odszkodowanie lub zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie. Szczegółowe dane liczbowe odnośnie spraw objętych badaniem zostały przedstawione poniżej w tabelach.

Tabela 2. Sumaryczne dane odnośnie spraw rozpoznanych przez sądy z obszaru właściwości Sądu Apelacyjnego w Poznaniu (kasacje)


Obszar właściwości Sądu Apelacyjnego w Poznaniu

Lp.

Sąd

Sprawy wytypowane

Sprawy przeanalizowane

Sprawy,
w których stwierdzono niesłuszne skazanie

Sprawy,
w których nie stwierdzono niesłusznego skazania

1.

Obszar właściwości Sądu Okręgowego w Koninie

19

14

7

7

2.

Obszar właściwości Sądu Okręgowego w Poznaniu

63

50

26

24

3.

Obszar właściwości Sądu Okręgowego w Zielonej Górze

34

25

16

9

Suma

116

89

49

40

Udział procentowy

100%

55%

45%


Tabela 3. Sumaryczne dane odnośnie spraw rozpoznanych przez sądy z obszaru właściwości Sądu Apelacyjnego w Poznaniu (wznowienie postępowania)


Obszar właściwości Sądu Apelacyjnego w Poznaniu

Lp.

Sąd

Sprawy wytypowane

Sprawy przeanalizowane

Sprawy, w których stwierdzono niesłuszne skazanie

Sprawy, w których nie stwierdzono niesłusznego skazania

1.

Obszar właściwości Sądu Okręgowego w Koninie

13

9

2

7

2.

Obszar właściwości Sądu Okręgowego w Poznaniu

29

13

11

2

3.

Obszar właściwości Sądu Okręgowego w Zielonej Górze

13

8

6

2

Suma

55

30

19

11

Udział procentowy

100%

63%

37%

Przeprowadzone badania pozwoliły na zidentyfikowanie konkretnych przyczyn niesłusznych skazań w analizowanych sprawach. W konsekwencji możliwe było wyprowadzenie wniosków natury ogólnej, w tym również zwrócenie uwagi na mechanizmy służące wykrywaniu niesłusznych skazań i ich usuwaniu z obrotu prawnego. Wbrew obiegowym opiniom nie stwierdzono, aby pomyłki sądowe w przeważającej części związane były z mankamentami postępowania dowodowego (np. nieprzeprowadzenie dowodów istotnych dla sprawy). Wniosek ten jest oparty na niewielkiej liczbie ujawnionych spraw, w których miało miejsce prawomocne skazanie, a następnie postępowanie zostało wznowione z uwagi na pojawienie się nowych faktów lub dowodów nieznanych wcześniej sądowi.

Ku zaskoczeniu autorów raportu, zdecydowana większość przypadków niesłusznych skazań została wykryta i usunięta w wyniku postępowania kasacyjnego, a nie wznowieniowego, które powszechnie utożsamiane jest właśnie jako to, które służy korekcie pomyłek sądowych. Jest to jednak konkluzja niepokojąca w swojej wymowie. Wznowienie postępowania służy bowiem wyeliminowaniu niesłusznego skazania, które wystąpiło na skutek okoliczności w dużym stopniu od sądu niezależnych (np. nieznane wcześniej fakty lub dowody, późniejsze ustalenie, że złożone przez świadka zeznania były fałszywe). Z kolei postępowanie kasacyjne, w którym usuwane są rażące naruszenia prawa, jakich dopuściły się orzekające w sprawie sądy, wskazuje, że to właśnie po stronie sądu leżą przyczyny zaistnienia pomyłki sądowej.

Gdyby pokusić się o próbę wskazania jednej głównej przyczyny pomyłek sądowych skutkujących niesłusznym skazaniem, to w pierwszej kolejności należałoby wskazać na niekompetencję po stronie profesjonalnych uczestników postępowania. Oczywiście ujawnione przypadki naruszeń prawa, które doprowadziły do stwierdzenia niesłusznego skazania nie świadczą o całym środowisku sędziów, adwokatów czy prokuratorów. Mimo wszystko, wskazują one, że profesjonaliści mylą się niekiedy w sposób niedopuszczalny. Jako przykład posłużyć mogą przypadki wymierzenia kary powyżej ustawowego zagrożenia za przypisane przestępstwo, pociągnięcia do odpowiedzialności karnej, podczas gdy zarzucany czyn stanowił wykroczenie albo sprawca powinien odpowiadać jako nieletni, jak również błędnej interpretacji przepisów prawa, abstrahującej od wypracowanego orzecznictwa. Wystąpiły również sytuacje, w których brak Przeprowadzone badania pozwoliły na zidentyfikowanie konkretnych przyczyn niesłusznych skazań w analizowanych sprawach. W konsekwencji możliwe było wyprowadzenie wniosków natury ogólnej, w tym również zwrócenie uwagi na mechanizmy służące wykrywaniu niesłusznych skazań i ich usuwaniu z obrotu prawnego. Wbrew obiegowym opiniom nie stwierdzono, aby pomyłki sądowe w przeważającej części związane były z mankamentami postępowania dowodowego (np. nieprzeprowadzenie dowodów istotnych dla sprawy). Wniosek ten jest oparty na niewielkiej liczbie ujawnionych spraw, w których miało miejsce prawomocne skazanie, a następnie postępowanie zostało wznowione z uwagi na pojawienie się nowych faktów lub dowodów nieznanych wcześniej sądowi.

 

Profesor Leszek Balcerowicz: sprawny wymiar sprawiedliwości jest potrzebny dla dobrego funkcjonowania państwa. Trzeba patrzyć na prawo we wszystkich ogniwach: policja, prokuratura, sądy. Jakość wymiaru sprawiedliwości to przede wszystkim - efektywność. Jeśli system jest efektywny, to nie musi być proces szybki np. system stalinowski działał szybko, lecz niesprawiedliwie. Potrzebna jest nade wszystko -  rozwaga. Niski współczynnik nietrafnych ścigań i wyroków sądowych jest elementem efektywności wymiaru sprawiedliwości.
Złe rozłożenie zadań w relacji prokuratura, policja sądy, zła organizacja i zamulanie wymiaru sprawiedliwości niesłusznymi oskarżeniami – to główne grzechy naszego systemu. Należy patrzeć na wszystkie ogniwa wymiaru sprawiedliwości, a zwłaszcza na to, co się dzieje między prokuratorem a sądem. W 95 proc. wnioski prokuratury są przyjmowane, bo sądy uznają stanowiska prokuratorów za trafne. Co to może znaczyć? Dobór przez prokuraturę najłatwiejszych przypadków albo duża liczba niesłusznych skazań.

 

Ku zaskoczeniu autorów raportu, zdecydowana większość przypadków niesłusznych skazań została wykryta i usunięta w wyniku postępowania kasacyjnego, a nie wznowieniowego, które powszechnie utożsamiane jest właśnie jako to, które służy korekcie pomyłek sądowych. Jest to jednak konkluzja niepokojąca w swojej wymowie. Wznowienie postępowania służy bowiem wyeliminowaniu niesłusznego skazania, które wystąpiło na skutek okoliczności w dużym stopniu od sądu niezależnych (np. nieznane wcześniej fakty lub dowody, późniejsze ustalenie, że złożone przez świadka zeznania były fałszywe). Z kolei postępowanie kasacyjne, w którym usuwane są rażące naruszenia prawa, jakich dopuściły się orzekające w sprawie sądy, wskazuje, że to właśnie po stronie sądu leżą przyczyny zaistnienia pomyłki sądowej.

Gdyby pokusić się o próbę wskazania jednej głównej przyczyny pomyłek sądowych skutkujących niesłusznym skazaniem, to w pierwszej kolejności należałoby wskazać na niekompetencję po stronie profesjonalnych uczestników postępowania. Oczywiście ujawnione przypadki naruszeń prawa, które doprowadziły do stwierdzenia niesłusznego skazania nie świadczą o całym środowisku sędziów, adwokatów czy prokuratorów. Mimo wszystko, wskazują one, że profesjonaliści mylą się niekiedy w sposób niedopuszczalny. Jako przykład posłużyć mogą przypadki wymierzenia kary powyżej ustawowego zagrożenia za przypisane przestępstwo, pociągnięcia do odpowiedzialności karnej, podczas gdy zarzucany czyn stanowił wykroczenie albo sprawca powinien odpowiadać jako nieletni, jak również błędnej interpretacji przepisów prawa, abstrahującej od wypracowanego orzecznictwa. Wystąpiły również sytuacje, w których brak należytej staranności przy identyfikacji oskarżonego doprowadził do skazania osoby innej niż sprawca przestępstwa (poprzestano na fałszywym oświadczeniu zatrzymanej osoby).

W kontekście poczynionych uwag można przyjąć z dużą dozą prawdopodobieństwa, iż niesłuszne skazania nie są, paradoksalnie, spowodowane głównie nierzetelnym dowodem prowadzącym do mylnych wniosków. Najsłabszym ogniwem procesu jest zazwyczaj człowiek (sędzia, obrońca, prokurator), a nie sam dowód lub źródło dowodowe. To za sprawą błędu człowieka – sędziego, prokuratora czy obrońcy – polegającego na braku staranności, rutynowym i nieprofesjonalnym podejściu do wykonywanych czynności – najczęściej dochodzi do niesłusznego skazania. W konsekwencji dążyć należy do stałego podnoszenia kwalifikacji profesjonalnych uczestników postępowania karnego, jak też wzmocnienia mechanizmów egzekwujących ich odpowiedzialność.

Łukasz Chojniak, Łukasz Wiśniewski

1 Zob. artykuł opublikowany w dniu 16.05.2012 r. na stronie internetowej Wiadomości.gazeta.pl pt. Wstrząsająca pomyłka: Teksas stracił niewinnego mężczyznę. Opowieść o dwóch Carlosach, wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114881,11732120,Opowiesc_o_dwoch_Carlosach__czyli_jak_Teksas_stracil.html, dostęp w dniu 15.05.2012 r.

2 Zob. artykuł opublikowany w dniu 24.10.2005 r. na stronie internetowej Rmf24.pl Odszkodowania dla niesłusznie skazanych, www.rmf24.pl/fakty/polska/news-odszkodowania-dla-nieslusznie-skazanych,nId,94000, dostęp w dniu 15.05.2012 r.

3 Zob. artykuł opublikowany w dniu 16.05.2012 r. na stronie internetowej Wiadomości.gazeta.pl pt. Wstrząsająca pomyłka: Teksas stracił niewinnego mężczyznę. Opowieść o dwóch Carlosach, wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114881,11732120,Opowiesc_o_dwoch_Carlosach__czyli_jak_Teksas_stracil.html, dostęp w dniu 15.05.2012 r.

4 Zob. artykuł opublikowany w dniu 24.10.2005 r. na stronie internetowej Rmf24.pl Odszkodowania dla niesłusznie skazanych, www.rmf24.pl/fakty/polska/news-odszkodowania-dla-nieslusznie-skazanych,nId,94000, dostęp w dniu 15.05.2012 r.

5 Zaprezentowane dane pochodzą z opracowania statystycznego Ministerstwa Sprawiedliwości, bip.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/statystyki/statystyki-2010/, dostęp w dniu 15.06.2012 r.

Debaty

Zawartość i treści prezentowane w serwisie Obserwator Konstytucyjny nie przedstawiają oficjalnego stanowiska Trybunału Konstytucyjnego.