RPO broni wolności osób z zaburzeniami psychicznymi

Szpital w Tworkach. Foto: Wikimedia Commons

Choroba jest dla każdego człowieka stanem, w którym może spotkać się z odrzuceniem, brakiem akceptacji lub odrzuceniem. Szczególnym rodzajem ludzkich przypadłości są zaburzenia w działaniu centralnego układy nerwowego, czyli zaburzenia psychiki człowieka.

Ostatnio został dostrzeżony palący problem. Polskie przepisy przewidują, że osoba z zaburzeniami psychicznymi może zostać przyjęta do szpitala psychiatrycznego za jej pisemną zgodą na podstawie skierowania do szpitala przez lekarza. Są jednak sytuacje, kiedy dana osoba stwarza zagrożenie dla siebie i otoczenia. Dlatego też, ustawa przewiduje możliwość przyjęcia pacjenta do szpitala psychiatrycznego także bez jego zgody. W takiej sytuacji diagnozujący lekarz, który kieruje pacjenta, powinien, w miarę możliwości (sic!), zasięgnąć opinii drugiego lekarza psychiatry albo psychologa. Pacjent musi zostać poinformowany przez lekarza nie tylko o przyczynach przyjęcia go do szpitala, ale i o swoich prawach.

Oprócz skierowania, przyjęcie pacjenta do szpitala wymaga zatwierdzenia przez ordynatora, a kierownik szpitala zawiadamia o tym sąd opiekuńczy miejsca siedziby szpitala w ciągu 72 godzin od chwili przyjęcia.

W związku z tym ustawodawca w tym zakresie nie zrealizował wynikającego z art. 41 ust. 2 zd. drugie Konstytucji RP nakazu niezwłocznego powiadomienia o pozbawieniu wolności rodziny lub osoby wskazanej przez pozbawionego wolności. W rezultacie treść art. 23 ust. 4 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego pozostaje w kolizji z normą zawartą w art. 41 ust. 2 zd. drugie Konstytucji RP.

Osoby niebezpieczne, co do których zachodzą wątpliwości odnośnie ich zdrowia psychicznego również mogą być przyjęta bez ich zgody, do szpitala w celu wyjaśnienia tych wątpliwości. Jednak pobyt w szpitalu nie może być dłuższy niż 10- dniowy.

Jeżeli zachowanie osoby przyjętej do szpitala psychiatrycznego za jej zgodą wskazuje na to, że jest ona niebezpieczna dla siebie i innych osób, a zgoda ta została cofnięta, stosuje się te same procedury jak w przypadku pacjenta przyjętego bez jego zgody.

Po otrzymaniu wspomnianego zawiadomienia od kierownika szpitala, sąd opiekuńczy wszczyna postępowanie dotyczące przyjęcia do szpitala psychiatrycznego bez wymaganej zgody. Sąd opiekuńczy może rozpoznać sprawę również na wniosek tej osoby lub jej przedstawiciela ustawowego, jej małżonka, krewnych w linii prostej, rodzeństwa bądź osoby sprawującej nad nią faktyczną opiekę albo z urzędu.

O konieczności pozostawienia pacjenta w szpitalu wbrew jego woli sąd opiekuńczy decyduje po przeprowadzeniu rozprawy, która powinna mieć miejsce w ciągu 14 dni od dnia wpływu wniosku lub otrzymania zawiadomienia od kierownika szpitala. Sędzia ma obowiązek wysłuchać pacjenta przyjętego do szpitala psychiatrycznego w terminie 48 godzin od otrzymania tego zawiadomienia. Wynikiem tego wysłuchania może być natychmiastowe wypisanie ze szpitala osoby przyjętej do niego bez jej zgody a sędzia zarządza natychmiastowe jej wypisanie ze szpitala i wnosi o umorzenie postępowania.

Osoba taka może jednak również (jeśli jej pobyt w ocenie sędziego nie jest oczywiście bezzasadny) w dalszym ciągu przebywać w szpitalu bez jakiegokolwiek orzeczenia sądowego aż do czasu odbycia rozprawy, co powinno nastąpić nie później niż w terminie 14 dni od dnia otrzymania zawiadomienia. Ponadto wyznaczenie rozprawy w tym terminie wcale nie oznacza, że sąd wyda na niej orzeczenie w sprawie legalności umieszczenia danej osoby w szpitalu psychiatrycznym.

Postępowanie w tej sprawie przed sądem opiekuńczym nie jest bowiem limitowane żadnym końcowym terminem.

Podsumowując - osoba "zatrzymana" w szpitalu psychiatrycznym wbrew swojej woli, może być w sumie przez pięć dni pozbawiona wolności – bez wyroku sądu. Pozbawienie wolności osobistej jednostki, nawet pięć dni jest poważnym naruszeniem praw podstawowych. Osoba taka nie może opuścić szpitala bez zgody ordynatora a także może być użyty wobec niej przymus bezpośredni w celu zapobieżenia samowolnemu opuszczeniu szpitala psychiatrycznego.

Powyższe ma zastosowanie do przypadku kiedy dana osoba została przyjęta do szpitala psychiatrycznego bez wymaganej zgody. Osoby niebezpieczne, co do których zachodzą wątpliwości odnośnie ich zdrowia psychicznego mogą, w świetle przepisów, przebywać w szpitalu psychiatrycznym maksymalnie przez 10 dni. Rodzi to zresztą w stosunku do tej kategorii osób kolejny problem, bo wyznaczenie rozprawy przez sąd opiekuńczy w sprawie przyjęcia do szpitala psychiatrycznego może nastąpić już po odzyskaniu wolności przez osobę przyjętą bez jej zgody.

W rezultacie do pierwszego kontaktu sędziego z osobą przyjętą do szpitala psychiatrycznego bez jej zgody może dojść nawet maksymalnie po upływie 120 godzin od chwili przyjęcia. Jeśli zaś sędzia w trakcie wysłuchania stwierdzi, że pobyt osoby w szpitalu psychiatrycznym nie jest oczywiście bezzasadny, sprawa legalności i zasadności przyjęcia będzie rozstrzygana w jeszcze bardziej odległym terminie. Świadczy o tym okoliczność, iż sam maksymalny przewidziany przez prawo termin odbycia rozprawy w tej sprawie, to termin 14 dni od dnia otrzymania przez sąd opiekuńczy zawiadomienia o przyjęciu do szpitala psychiatrycznego bez wymaganej zgody.

Dodatkowo, przekroczenie tych terminów nie skutkuje odzyskaniem wolności osobistej przez osobę umieszczoną w szpitalu psychiatrycznym bez jej zgody.

Powyższe oznacza, że osoba pozbawiona wolności osobistej może przez wiele dni oczekiwać na decyzję sądu w sprawie legalności pozbawienia tej wolności. Dlatego sprawą interesuje się Rzecznik Praw Obywatelskich.

Stan prawny w interesującym zakresie budzi wątpliwości, co do jego zgodności ze standardem wynikającym z Konstytucji.

Art. 41 Konstytucji RP stanowi:  * Każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie. * Każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia. O pozbawieniu wolności powiadamia się niezwłocznie rodzinę lub osobę wskazaną przez pozbawionego wolności.

Brakuje w ustawie gwarancji dla drogi sądowej osoby skierowanej bez jej zgody do szpitala psychiatrycznego. Ponadto, wątpliwości budzą terminy określone w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego – czy spełniają owo kryterium "niezwłoczności". Niezwłoczność w języku polskim oznacza (por. "Słownik języka polskiego" pod red. M. Szymczaka, t. II, PWN, Warszawa 1988) bez zwłoki, od razu, natychmiast. W szczególności zaś porównanie powyższych terminów z terminami zatrzymania i możliwości zastosowania tymczasowego aresztowania (art. 41 ust. 3 Konstytucji RP) wskazuje, że są to terminy znacznie dłuższe.

W związku z tym Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił się do ministra zdrowia „z prośbą o zajęcie stanowiska w tej sprawie oraz, ewentualnie, o podjęcie działań mających na celu dostosowanie przepisów o ochronie zdrowia psychicznego do standardów przewidzianych w Konstytucji”. (bc)