Dostęp do akt postępowania przygotowawczego

foto Samantha Marx

Jednym z elementów rzetelnej procedury kontroli stosowania tymczasowego aresztowania jest zagwarantowanie podejrzanemu oraz jego obrońcy dostępu do akt postępowania przygotowawczego.

Również Trybunał Konstytucyjny w sprawie K 42/07 orzekł, że art. 156 § 5 k.p.k. w zakresie, w jakim umożliwia arbitralne wyłączenie jawności tych materiałów postępowania przygotowawczego, które uzasadniają wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego aresztowania, jest niezgodny z art. 2 oraz art. 42 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Wniosek złożył do polskiego sądu prawa Rzecznik Praw Obywatelskich, według którego, w sprawach karnych brak dostępu do akt sprawy lub materiału dowodowego uniemożliwia skuteczną obronę osób podejrzanych. Trybunał Konstytucyjny podzielił zastrzeżenia Rzecznika Praw Obywatelskich co do nieprecyzyjności zaskarżonego przepisu, która umożliwia nadawanie mu różnej interpretacji przez organy stosujące prawo co może mieć negatywny wpływ na konstytucyjne prawo do obrony.

Warto zwrócić uwagę, że postępowanie przygotowawcze - odmiennie niż postępowanie sądowe - co do zasady słusznie nie jest oparte na zasadzie pełnej jawności akt spraw.

W przypadku zainicjowania przez prokuratora postępowania incydentalnego w przedmiocie zastosowania lub przedłużenia tymczasowego aresztowania - oskarżony, którego dotyczyć ma ten środek zapobiegawczy, powinien mieć prawo wglądu do materiałów postępowania przygotowawczego (do tej części akt), które stanowią uzasadnienie wniosku prokuratora.

Niezależnie od powyższego pożądane jest wprowadzenie przez ustawodawcę do kwestionowanego przepisu przesłanek ograniczających arbitralne stosowanie zaskarżonej regulacji. Warto podkreślić, że możliwość utajnienia akt postępowania przygotowawczego przez prokuratora w przypadku kiedy występuje on z wnioskiem o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania, budziła w piśmiennictwie kontrowersje. Argumentowano, że odmowa dostępu podejrzanemu i jego obrońcy do akt postępowania przygotowawczego, skutkująca nieznajomością materiału dowodowego stanowiącego podstawę faktyczną zastosowania lub przedłużenia stosowania tego środka stanowi naruszenie standardów rzetelnego procesu, który winien opierać się na zasadzie równości stron. W orzecznictwie po raz pierwszy zwrócono uwagę na potrzebę udostępnienia obrońcy podejrzanego akt postępowania przygotowawczego, w zakresie niezbędnym do podjęcia obrony w przedmiocie zasadności i legalności tymczasowego aresztowania w wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu w postępowaniu z dnia z 23.8.2007 r. (II AKz 412/07, KZS 2007, Nr 12, poz. 77), gdzie stwierdzono, że

kontrolując postanowienie w przedmiocie tymczasowego aresztowania sąd powinien badać, czy odmowa dostępu do akt śledztwa nie narusza fundamentalnego prawa osoby tymczasowo aresztowanej do realnej możliwości kontroli zasadności pozbawienia wolności.

Sąd zastrzegł jednak, że na podstawie racjonalnych przesłanej możliwa jest całkowita odmowa wglądu w akta.

Również Sąd Najwyższy wypowiedział się w postępowaniu z 11.3.2008 r., w którym - wskazując na realność prawa do obrony - stwierdził, że

prokurator wnosząc o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania powinien zagwarantować podejrzanemu lub jego obrońcy zapoznanie się przynajmniej z tą częścią akt postępowania przygotowawczego, która zawiera materiały mające uzasadniać wniosek. (WZ 9/08, OSNKW 2008, Nr 7, poz. 55)

Do Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka zwraca się coraz więcej osób wskazujących na problem odmowy dostępu do akt postępowania przygotowawczego, zawierających materiały będące podstawą wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Takie sytuacje mogą naruszać zasady równości oraz zasady kontradyktoryjności w postępowaniu karnym. Fundacja wystąpiła z wnioskiem do Prokuratora Generalnego  z prośbą o zbadanie tego problemu.

W świetle obowiązujących przepisów prokurator może odmówić wglądu do części akt zawierającej dowody wskazane we wniosku o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania na podstawie katalogu przyczyn odmowy, który jest otwarty. Katalog ten został wprowadzony do Kodeksu postępowania karnego w następstwie wspomnianego wyroku Trybunału Konstytucyjnego gdzie uznano za sprzeczne z Konstytucją uregulowanie umożliwiające dowolną interpretację okoliczności decydujących o udostępnieniu podejrzanemu i jego obrońcy akt postępowania przygotowawczego uzasadniających wniosek o zastosowanie tymczasowego aresztowania. W ocenie Helsinskiej Fundacji Praw Człowieka ów katalog nie przyczynił się w praktyce do polepszenia sytuacji podejrzanych.

Również orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wskazuje, że gwarancja dostępu nawet do części akt postępowania przygotowawczego jest dla podejrzanego jak i jego obrońcy elementem rzetelnej procedury kontroli stosowania tymczasowego aresztowania. Dostęp do tych informacji jest istotny dla oceny zasadności oraz legalności zastosowania tymczasowego aresztowania.