23 lutego do kancelarii Trybunału Konstytucyjnego wpłynęła „Opinia amicus curiae Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka w sprawie połączonych wniosków i pytań prawnych dotyczących zgodności szeregu przepisów ustawy z dnia 22 grudnia 2015 r. o zmianie ustawy o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 2217) z Konstytucją”.

Dokument liczy 40 stron. Tu przedstawiamy część wstępną Opinii oraz Podsumowanie. Opinię podpisali Danuta Przywara, Prezes Zarządu HFPC oraz dr Piotr Kładoczny, Sekretare:

Helsińska Fundacja Praw Człowieka (dalej jako: Fundacja, HFPC) pragnie przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu opinię amicus curiae w związku z połączonymi sprawami z wniosków: Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego (sygn. akt K 47/15), dwóch grup posłów na Sejm VIII kadencji (sygn. K 48/15 i K 1/16), Rzecznika Praw Obywatelskich (sygn. K 2/16) oraz Krajowej Rady Sądownictwa (sygn. K 4/16) dotyczących zgodności z Konstytucją RP wybranych przepisów ustawy z dnia 22 grudnia 2015 r. o zmianie ustawy o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 2217; dalej: „Nowelizacja”).

1. Uwagi ogólne

Opinia przyjaciela sądu (amicus curiae) to znana w praktyce sądów zagranicznych, a w ostatnich latach w kilkudziesięciu sprawach także w Polsce, forma wyrażania przez organizacje pozarządowe poglądu w ramach postępowań sądowych pozostających w związku z ich celami statutowymi. Zgodnie z założeniami opinia przyjaciela sądu ma pomóc sądowi we wszechstronnym i wieloaspektowym rozpatrywaniu sprawy, z uwzględnieniem szczególnych poglądów i argumentów, które nie zawsze mogą być przedstawione przez strony postępowania.

Jak zauważył Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 16 stycznia 2006 r. w sprawie o sygn. akt SK 30/05 „brak dwuinstancyjności postępowania oraz zasada prawdy obiektywnej, jako podstawa postępowania przed TK, uzasadniają uwzględnianie w postępowaniu o kontrolę konstytucyjności ocen przedstawianych przez organizacje społeczne”. Korzystanie z takich ocen służy, zdaniem Trybunału, sformułowaniu opinii pozwalającej na bardziej wszechstronną ocenę analizowanego zagadnienia i zwiększenie społecznej akceptacji rozstrzygnięć Trybunału oraz społeczną kontrolę władzy. Ponadto, w cytowanym powyżej wyroku Trybunał zauważył, że działalność HFPC pozwala jej na zgromadzenie wiedzy i doświadczenia o funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości, co stanowiło argument za uznaniem przez Trybunał przedstawienia poglądu prawnego jako amicus curiae przez Helsińską Fundację Praw Człowieka za pożądane.

2. Interes prawny HFPC

Helsińska Fundacja Praw Człowieka jest organizacją pozarządową, której jednym z priorytetów działalności jest propagowanie praw człowieka jako podstawy funkcjonowania państwa i społeczeństwa. Statutowym celem organizacji jest ochrona praw człowieka, w tym ich przestrzegania przez organy władzy publicznej w Polsce. HFPC stara się obserwować bieżące wydarzenia polityczne w kraju i podejmować działania w sytuacji, w której prawa człowieka mogą być zagrożone.

W obszarze szczególnego zainteresowania HFPC znajdują się prace legislacyjne związane z działalnością i pozycją Trybunału Konstytucyjnego jako jednego z organów gwarantujących przestrzeganie praw człowieka. Trybunał Konstytucyjny jest bowiem podstawowym organem władzy sądowniczej stojącym na straży Konstytucji, w szczególności praw i wolności obywatelskich.

Z tych względów HFPC śledziła przebieg procesu legislacyjnego związanego z uchwaleniem ustawy z 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym¹ uchwaloną przez Sejm VII kadencji, jak i na etapie kolejnych nowelizacji tej ustawy dokonywanych przez Sejm VIII kadencji. Fundacja przedstawiała opinie do projektów ustaw², a jej przedstawiciele uczestniczyli w posiedzeniach komisji sejmowych i senackich, które zajmowały się ustawą o Trybunale Konstytucyjnym. HFPC wystosowała również wystąpienia do Prezydenta RP wskazujące na szereg wątpliwości co do zgodności z Konstytucją uchwalanych nowelizacji ustawy o Trybunale Konstytucyjnym.³

Ponadto, w dniu 9 lutego 2016 r., przedstawiciele Fundacji spotkali się z delegacją Komisji Weneckiej, która na wniosek Ministra Spraw Zagranicznych opracowuje opinię prawną w przedmiocie Nowelizacji.

Celem niniejszej opinii amicus curiae będzie zarysowanie przebiegu prac legislacyjnych nad omawianą ustawą, wraz z przedstawieniem najważniejszych wątpliwości konstytucyjnych jej dotyczących, wyrażanych przez HFPC już podczas procesu legislacyjnego, jak również dokonanie analizy ratio legis ustawy z 22 grudnia 2015 r. o zmianie ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. W dalszej części zostanie przedstawiona krótka analiza prawnoporównawcza prezentująca przykłady analogicznych ingerencji władzy ustawodawczej i wykonawczej w sferę kompetencji sądów konstytucyjnych w wybranych państwach świata, ze szczególnym uwzględnieniem państw Europy Środkowowschodniej.

[…]

7. Podsumowanie

W ocenie Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka autonomia Sejmu i wynikająca z niej swoboda w zakresie tempa prac legislacyjnych doznaje w świetle Konstytucji ograniczeń wynikających m.in. z zasady demokratycznego państwa prawa (art. 2) i domniemania racjonalności ustawodawcy oraz zasady dialogu społecznego (art. 20). Realizacja tych norm konstytucyjnych w ramach procesu ustawodawczego wymaga zapewnienia odpowiedniego czasu. Jest to szczególnie istotne w odniesieniu do projektów wskazanych w art. 123 ust. 1 Konstytucji.

Wydaje się to szczególnie aktualnie w świetle art. 5 ustawy z 22 grudnia 2015 r., zgodnie z którym ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia. Pospieszne procedowanie projektu w połączeniu z prawie natychmiastowym wejściem w życie stanowi zagrożenie dla pewności prawa.

Z kolei cel uchwalonych regulacji zdaje się zmierzać do osłabienia Trybunału Konstytucyjnego, powielając tym samym przywołane przykłady blokowania Trybunału w innych państwach. Ponadto, w ocenie HFPC doświadczenia innych państw, szczególnie Europy Środkowo-Wschodniej, wskazują, że pospieszne i nakierowane na ograniczenie pozycji sądu konstytucyjnego zmiany prawa mogą skutkować poważnym kryzysem konstytucyjnym i zaburzeniem mechanizmów równoważenia się władzy.

Danuta Przywara, Prezes Zarządu

Dr Piotr Kładoczny, Sekretarz Zarządu

1Dz. U. Poz. 1064, ze zm.

2Opinia HFPC z 4 października 2013 r.: programy.hfhr.pl/monitoringprocesulegislacyjnego/files/ 2013/10/opinia-TK1.pdf, opinia HFPC z 9 czerwca 2015 r.: beta.hfhr.pl/wp-content/uploads/2015/11/HFPC_opinia_9062015.pdf oraz opinia HFPC z 16 grudnia 2015 r.: www.hfhr.pl/wp-content/uploads/2015/12/HFPC_TK_opinia_17122015.pdf
3Oświadczenie HFPC z 20 listopada 2015 r.: beta.hfhr.pl/wp-content/uploads/2015/11/ HFPC_wystapienie_20112015.pdf oraz oświadczenie HFPC z 24 grudnia 2015 r.:
programy.hfhr.pl/monitoringprocesulegislacyjnego/files/ 2015/12/apel-HFPC-do-Sz-P-Prezydenta-PR-24-12-15.pdf.
Opinia amicus curiae HFPC