Helsińska Fundacja Praw Człowieka przedstawiła opinię prawną do rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (druk sejmowy nr 1130). Przygotowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości projekt ma na celu wykonanie wyroku ETPC w sprawie Adamkiewicz przeciwko Polsce. Projekt jest obecnie w trakcie rozpatrywania przez powołaną do tego podkomisję sejmową, składającą się z posłów sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka oraz Komisji Edukacji, Nauki i Młodzieży.

W ocenie Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka przedmiotowa nowelizacja nie została poprzedzona wystarczającą debatą społeczną, która odpowiedziałaby na pytanie, w jakim kierunku powinny pójść zmiany w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich. Zbyt mało czasu poświęcono na rozważenie, czy tak obszerna nowelizacja nie oznacza w istocie konieczności napisania całkowicie nowej ustawy. W ocenie HFPC przedłożony projekt zmian już na samym początku obciążony był niedoskonałością w postaci niewystarczającego zakresu konsultacji społecznych. Na etapie rządowym o konsultację projektu ustawy poproszone zostały jedynie trzy instytucję.

Co więcej, proponowane zmiany utrzymują, krytykowane od dawna w doktrynie, stosowanie w postępowaniu w sprawach nieletnich zarówno procedury karnej, jak i cywilnej. W przeciwieństwie jednakże do obecnie obowiązujących przepisów, wprowadzają jako dominującą regulację – Kodeks postępowania cywilnego. Odejście od uregulowań Kodeksu postępowania karnego w postępowaniach w sprawie popełnienia przez nieletniego czynu karalnego może w ocenie HFPC spowodować pogorszenie się gwarancji procesowych jednostki. Dotyczy to braku podstawy prawnej stosowania w postępowaniu m. in. zasady domniemania niewinności, zasady in dubio pro reo i zasady prawy materialnej.

Nie wydaje się, aby niedoskonałości te zostały rozwiązane poprzez wprowadzane do ustawy przepisów dotyczących możliwości ustanowienia obrońcy z urzędu. Zdaniem HFPC rozwiązania te, poprzez uzależnienie przyznania takiego obrońcy od dyskrecjonalnej oceny prezesa sądu, w istocie pogarszają realizację formalnego aspektu prawa do obrony.

Niekorzystnie z punktu widzenia prawa do rzetelnego procesu wygląda próba wprowadzenia możliwości orzekania środków wychowawczych na posiedzeniu niejawnym, bez udziału małoletniego i jego wysłuchania. Taka możliwość, zdaniem HFPC, powinna zostać wprowadzona równolegle z regulacją ustanawiającą anulacyjny środek zaskarżenia na postanowienie w przedmiocie środków wychowawczych zastosowanych na posiedzeniu, którego wniesienie powodowałoby rozpoznanie sprawy od początku.

Helsińska Fundacja Praw Człowieka sugeruje także wprowadzenie do przepisów u.p.n. kompetencji dla przewodniczącego, która pozwoliłaby mu, mimo wyłączenia jawności rozprawy, pozostawienie na sali rozpraw osób trzecich. Takie rozwiązanie sprzyjałoby zwiększeniu społecznej kontroli nad postępowaniem w sprawach nieletnich. Podobny skutek odniosłoby także rozszerzenie, na wzór rozwiązań przyjętych w Kodeksie postępowania karnego, katalogu organizacji społecznych, które mogą przyłączyć się do postępowania w sprawach nieletnich.

Fundacja krytycznie odniosła się także do proponowanej zmiany w zakresie środków dyscyplinarnych, która pozwala na stosowanie środków dyscyplinarnych w przypadku m. in. naruszenia ustalonego w zakładzie porządku. W ocenie HFPC, środki dyscyplinarne wobec nieletnich powinny być stosowane jedynie w przypadku złamania przez nieletniego jego obowiązków wynikających z ustawy lub regulaminu placówki. Ponadto wydaje się, że zasadnym byłoby wprowadzenie możliwości wniesienia sprzeciwu od zastosowania środka dyscyplinarnego przed skierowaniem sprawy na drogę sądową.

Zdaniem Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka w proponowanych zmianach powinna znaleźć się także regulacja dotycząca stałego monitoringu wizyjnego pomieszczeń jednostek, w których przebywają nieletni. Przedmiotowa kwestia stanowi daleko idące naruszenie sfery prawnie chronionych praw i wolności nieletnich i dlatego też powinna znaleźć swoje uregulowanie w ustawie, a nie tak jak dotychczas – w rozporządzeniu.

HFPC zwraca także uwagę na konieczność objęcia postępowania w sprawie nieletnich przepisami ustawy o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki. Takie rozwiązanie w pełni odzwierciedlałoby realizację prawa podmiotowego opisanego w art. 45 Konstytucji RP.

W ocenie HFPC konieczna jest zmiana art. 29 u.p.n., który pozwala obecnie na automatyczne, niezaskarżalne przedłużenie detencji nieletniego. Takie uregulowanie stoi w sprzeczności z konstytucyjnymi i międzynarodowymi standardami pozbawienia wolności.
HFPC