Wyjaśnienie znalazłem w Wielkiej Encyklopedii Sowieckiej – zjercało było emblematem praworządności, używanym w carskiej Rosji w sądach i urzędach państwowych, miało kształt trójściennego pryzmatu zwieńczonego dwugłowym orłem; na jego bokach widniały wydrukowane trzy ukazy cara Piotra: pierwszy, z 17 kwietnia 1722 roku ze spisem praw, drugi, z 21 stycznia 1724 roku poświęcony zachowaniu w sądach, oraz trzeci, z datą z dnia następnego, o obowiązywaniu przepisów państwowych. Informację tę sprawdziłem dodatkowo w przedrewolucyjnym, bo XIX-wiecznym, słowniku Włodzimierza Dala, ulubionym przez Nabokova i Sołżenicyna najważniejszym zbiorze słów języka rosyjskiego: wszystko się zgadzało (Dal dodał tylko, że w języku starocerkiewnosłowiańskim tak nazywano zwierciadło). Gdyby jeszcze mieć na uwadze, że w średniowieczu wszelkie zbiory praw narodowych zwykło się nazywać skrótowo zwierciadłami, to można byłoby orzec, że nasze poszukiwania dobiegły końca. Brakowało mi tylko wiedzy o tym, z czego zjercało było zrobione i jak było wielkie. Kluczyłem po wielkim biurze rosyjskiego Internetu, i – niemal jak Cziczikow w sądzie – byłem zwodzony przez tamtejsze portale (co wpisałem „c”, wyskakiwało „k”) i nieustannie odsyłany do zjerkała, choć szło mi wyłącznie o zjercało. W końcu jednak się powiodło, co więcej, znalazłem nawet zdjęcia! Zjercało było sprzętem drewnianym o wysokości do siedemdziesięciu centymetrów, teksty ustaw były chronione szybkami. Wszystko się więc zgadza, było tak, jak Gogol zapisał: faktycznie, taka spora machina ustawiona na stole mogła przesłonić sobą siedzącego za nią człowieka.

W przyszłym roku minie równe sto lat od czasu, gdy zjercało przestało być używane. Wciąż nie wiem, która z rosyjskich rewolucji roku 1917 – lutowa, po abdykacji cara czy październikowa, bolszewicka – wyrzuciła je do lamusa. Tak czy inaczej, zjercało ma nadal swoje miejsce w „Martwych duszach”, gdyż niezmiennie stoi na biurku prezesa Iwana Antonowicza, przesłaniając swym drewnianym korpusem solidną sylwetkę „ziemianina nad podziw sformowanego”: Michaiła Sobakiewicza, obdarzonego zwalistą posturą „niedźwiedzia średniej wielkości”. To chyba dobry przykład do wykazania, że literatura ocala nie tylko losy ludzi, ale również – przedmiotów. Kto wie, może za parę setek lat któryś z naszych prapraprawnuków znajdzie się w niemałym kłopocie, gdy w tekście z naszych czasów natrafi na słowo nieznane dla siebie, a dla nas oczywiste (przykładowo: pogrzebacz czy łopata). A jeśli ktoś nie wierzy, niech spyta znajomego dwudziestolatka lub aplikanta w kancelarii jak wyglądały butelki na mleko ustawiane pod drzwiami. I niech popatrzy na jego szczerze zdziwioną minę.