Ad perpetuam rei memoriam… Tak brzmiąca fraza często stosowana była w dokumentach prawno-ustrojowych Rzeczypospolitej – wspólnoty obywatelskiej Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na wieczną rzeczy pamiątkę miały być przecież wspólne obywatelskie ustalenia wpływające na los wspólnoty i obu narodów oraz ich państw…

Obchodzone co roku w Polsce święto narodowe 3 Maja przypomina  nam ostatnią fazę tego niezwykłego fenomenu ustrojowego, jakim była przez prawie 300 lat Rzeczpospolita Obojga Narodów, scementowana Unią 1569 roku wspólnota obywatelska łącząca ludzi różnych etniczności, kultur, języków, religii. Łączył ich wspólny obyczaj polityczny, specyficzny system wartości republikańskich, umiłowanie wolności i duma wynikająca z uczestnictwa we wspólnocie polityczno-prawnej. Uchwalone na polsko-litewskim Sejmie Czteroletnim w 1791 roku: „Ustawa Rządowa”, Prawo o Miastach, o sejmikach, scementowane „Zaręczeniem Wzajemnym Obojga Narodów” stały się jedynie wyrazem nadziei na uratowanie tej niezwykłej kultury politycznej, jaka zaczęła się formować na przełomie XV i XVI wieku, a która upadła ostatecznie po trzecim rozbiorze dokonanym przez Rosję, Prusy i Austrię… Te trzy wielkie europejskie państwa, w sposób bezprecedensowy zniszczyły kulturę polityczną kilku współczesnych narodów w Europie Środkowej.

Ustawa Rządowa z 1791 roku, którą wkrótce zaczęto nazywać Konstytucją 3 Maja, stała się pięknym symbolem nadziei, modernizacji i odrodzenia.

Nie zawsze chcemy pamiętać, że formacja polityczna, w kręgu której próbowano dokonać pod koniec XVIII wieku szeregu reform ówczesnych państwa Rzeczypospolitej, wzmacniając władzę centralną, ale i poszerzając zdecydowanie krąg obywateli uczestniczących w systemie politycznym, od trzech wieków rozwijała się w sobie tylko właściwych formach prawno-politycznych. Ustrój ten nazywano „forma mixta”, gdyż miał on łączyć najlepsze właściwości trzech znanych wówczas form ustrojowych: monarchii, republiki i rządów arystokracji…  Wzorce dostrzegano w czasach antycznych, w dziełach Arystotelesa i Cycerona, nadając im swój własny wymiar. Podstawy tego ustroju nazywano również „Rzeczpospolitą” – co stanowiło synonim wspólnoty obywatelskiej ludzi wolnych, równych wobec prawa, własną wolą ustanawiających swoje władze i kontrolujących je. W wieku XVI, nazywanym nie bez racji z polsko-litewskiej perspektywy – „złotym wiekiem”, określono i zdefiniowano większość fundamentalnych założeń ustrojowych Rzeczpospolitej. Wyznaczały je konstytucje radomskie z 1505 roku. Przede wszystkim zaś „Nihil Novi” i konstytucja promulgacyjna, na fundamencie których zbudowano sprawny system parlamentarny. Ogromny wpływ na ukształtowanie się  systemu wartości republikańskich miał szesnastowieczny  ruch szlachecki „egzekucji praw i dóbr koronnych”, z perspektywy litewskiej i zawarta w 1561 roku Unia Wileńska. W zakresie wolności religii i tolerancji istotne znaczenie posiadała Ugoda Sandomierska z 1570 roku, a w warstwie politycznej, wymuszona przez króla Unia Wieczysta Korony z Wielkim Księstwem Litewskim zawarta w Lublinie w 1569 roku.