Energicznie działającej spółce celniczej sądzony był jednak krach. I wcale nie poszło o pieniądze, gdyż wspólnicy mieli ich wystarczająco dużo. Zaczęło się od osobistych przycinków, potem była kłótnia „o jakąś kobietkę, świeżą i jędrną jak młoda rzepa” (i tak podebrał im ją pewien oficer), aż w końcu wspólnik napisał do władz donos na Cziczikowa. Skutek był niezamierzony: wpadli obaj. „Urzędników wzięto pod sąd, skonfiskowano, opisano wszystko, co posiadali”. Donosiciel „nie oparł się losom i rosyjskim obyczajem rozpił się ze zgryzoty”, natomiast Cziczikow, mając jeszcze trochę ukrytego mienia, „obrobił sprawę” z takim skutkiem, „że został zdymisjonowany z mniejszym dyshonorem niż kolega i wykręcił się od sądu kryminalnego”. Zostało mu jeszcze parę groszy na czarną godzinę, „dwa tuziny holenderskich koszul i nieduża bryczka”, także dwaj pańszczyźniani słudzy. Z takim to dobytkiem Cziczikow stanął przed nowymi wyzwaniami życia. Nie darmo już w pierwszych słowach „Martwych dusz’’ („Do bramy hotelu w gubernialnym mieście NN wjechała dość ładna, nieduża bryczka na resorach…”) przejeżdża przed nami pojazd skutecznie ukryty przed konfiskatą…

Jeszcze drobiazg... Cziczikow podczas salonowych spotkań w stolicy guberni, gdzie z powodzeniem czarował zebraną socjetę swoją ogładą, krasomówstwem i uśmiechem, wyznawał nieraz na uboczu, „że ucierpiał na służbie w imię prawdy”. Właśnie mieliśmy okazję poznać bliższe okoliczności i przyczynę tych cierpień – cóż!, kiedy nikt wtedy nie zapytał o szczegóły. Ponieważ takie sytuacje w różnych odsłonach i dzisiaj się zdarzają, nigdy nie zaszkodzi dociekliwość. Warto pytać! Prawda na tym nie ucierpi. Jest z innego, niż ziemskie, królestwa.

*Marian Sworzeń - ur. 1954, prawnik, pisarz, członek PEN Clubu, ostatnio wydał „Opis krainy Gog”