Wrocław, 22 lipca 2015 - burzenie romskich domów. Foto: nomada.info

Zadania wynikające z ustawy o mniejszościach oraz rządowe programy romskie są ważnym krokiem na drodze do uczestnictwa Romów w społeczeństwie obywatelskim. Umożliwiają one Romom zachowanie tożsamości, obyczajów i kultury oraz zapewniają im prawo do edukacji i opieki zdrowotnej. Jednak pierwszych dziesięć lat realizacji Programu romskiego okazało się jeszcze zbyt krótkim okresem dla pełnego wyrównania szans tej grupy etnicznej wobec reszty społeczeństwa. Poprawy wymaga m.in. stan wiedzy na temat romskiej mniejszości, bo na razie negatywne stereotypy wciąż rzutują na wzajemne stosunki w lokalnych społecznościach.

NIK zbadała realizację zadań nałożonych na administrację centralną i lokalną przez ustawę o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz przez zakończony w grudniu 2013 r. dziesięcioletni rządowy Program na rzecz społeczności romskiej. Celem Programu było zapewnienie obywatelom polskim, należącym do etnicznej mniejszości romskiej, uczestnictwa w życiu obywatelskim i wyrównywanie szans tej grupy etnicznej w stosunku do reszty społeczeństwa. Płynące z niego wnioski i doświadczenia zostały wykorzystane w prowadzonym obecnie kolejnym programie na rzecz integracji społeczności romskiej (przewidzianym na lata 2014-2020).

Ustalenia kontroli wskazują, że dzięki działaniom wynikającym z ustawy o mniejszościach i wykonaniu zadań Programu romskiego stworzono warunki umożliwiające mniejszości romskiej zachowanie tożsamości etnicznej, obyczajów, tradycji i kultury. Zapewniono jej prawo do edukacji, opieki zdrowotnej i uczestnictwa w życiu lokalnych społeczności. Polepszyła się także sytuacja socjalno-bytowa Romów, w tym ich bezpieczeństwo na tle etnicznym.

NIK zwraca jednak uwagę, że pomimo zauważalnej już poprawy położenia społeczno-ekonomicznego Romów, wciąż pozostają oni grupą społecznie zmarginalizowaną. Jest to spowodowane m.in. ich wciąż niższym statusem socjalnym, niedostatecznym wykształceniem oraz wysokim bezrobociem. Dlatego wypracowanie trwałej, korzystnej zmiany będzie w opinii NIK wymagało jeszcze wielu lat pracy i obustronnych wysiłków.

Program romski osiągał założone cele i rozwijał się powoli, ale systematycznie. W jego realizację zaangażowały się zarówno urzędy rządowe i samorządowe, jak i organizacje pozarządowe. W roku największej aktywności (2008) zadania Programu realizowało 368 podmiotów. We wspólne działania udawało się stopniowo włączać także organizacje romskie: w pierwszym roku do Programu dołączyło 13 organizacji romskich, w ostatnim było ich już 79. Tak znaczący wzrost dowodzi, że Romowie uwierzyli w możliwość wpływania na własną sytuację i kształtowania własnego wizerunku. NIK wskazuje, że aktywizacja stowarzyszeń romskich i zaangażowanie ich przedstawicieli w uczestnictwo w społeczeństwie obywatelskim to jeden z bardziej znaczących sukcesów Programu. Wzrost świadomości obywatelskiej Romowie potwierdzili m.in. biorąc aktywny udział w powszechnym spisie ludności w 2011 r., choć wcześniej odmawiali uczestnictwa w tego typu badaniach.