Brak sądowej kontroli zarządzenia prezesa sądu o odmowie wyznaczenia obrońcy z urzędu dla oskarżonego, który złożył wniosek w trybie art. 78 § k.p.k. oraz nieuwzględnienie możliwości zaskarżenia postanowienia sądu o cofnięciu wyznaczenia obrońcy z urzędu są niezgodne z konstytucją.

8 października 2013 r. Trybunał Konstytucyjny rozpoznał wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczący odmowy oraz cofnięcia wyznaczenia obrońcy z urzędu.

Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 81 § l ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego w zakresie, w jakim nie przewiduje sądowej kontroli zarządzenia prezesa sądu o odmowie wyznaczenia obrońcy z urzędu dla oskarżonego, który złożył wniosek w trybie art. 78 § l ustawy – Kodeks postępowania karnego, jest niezgodny z art 42 ust. 2 w związku z art. 45 ust. l i z art. 78 konstytucji.

Ponadto uznał, że art. 78 § k.p.k. w zakresie, w jakim nie przewiduje zaskarżenia postanowienia sądu o cofnięciu wyznaczenia obrońcy z urzędu, jest niezgodny z art. 78w związku z art. 42 ust. 2 konstytucji.

W pozostałym zakresie Trybunał umorzył postępowanie.

Zakwestionowane przepisy regulują uprawnienia oskarżonego związane z realizowaniem przez niego prawa do obrony w procesie karnym. Kwestionowane przepisy dotyczą warunków wyznaczania obrońcy z urzędu (art. 81 § l k.p.k.) oraz okoliczności, w jakich oskarżony może zostać pozbawiony prawa do korzystania z tak wyznaczonego obrońcy (art. 78 § 2 k.p.k.).

Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę na znaczenie prawa do obrony w procesie karnym wynikającego z art. 42 ust. 2 konstytucji. Jest ono uznawane za jedno z podstawowych zasad procesu karnego, jak i elementarny standard demokratycznego państwa prawnego. W związku z tym musi być realne i efektywne, a nie iluzoryczne, co wymaga stworzenia jednostkom warunków, w których będą mogły z tego prawa skutecznie korzystać dla obrony swoich interesów.

Trybunał Konstytucyjny przyjął następnie tezę, zgodnie z którą wyznaczenie obrońcy z urzędu – niezależnie od tego, czy dokonywane jest w ramach obrony obligatoryjnej na podstawie art. 79 § l i 2 oraz art. 80 k.p.k., czy też na podstawie art. 78 § l k.p.k. – jest rozstrzygnięciem o sposobie korzystania przez oskarżonego z prawa do obrony. Prezes sądu właściwego do rozpatrzenia sprawy, działając na podstawie art. 81 § l k.p.k. decyduje zatem o realizacji jednego z praw podmiotowych oskarżonego. Trybunał Konstytucyjny przyjął, że rozstrzygnięcie o przyznaniu bądź odmowie przyznania obrońcy z urzędu oskarżonemu występującemu z wnioskiem w trybie art. 78 § l k.p.k. jest „sprawą” w rozumieniu art. 45 ust. l konstytucji. Decyduje bowiem o prawach lub obowiązkach konkretnego podmiotu na podstawie norm prawnych wynikających z przepisów prawnych. Dokonując oceny wniosku oskarżonego ubiegającego się o przyznanie mu obrońcy z urzędu z uwagi na brak możliwości poniesienia kosztów obrony z wyboru, prezes właściwego sądu rozstrzyga zarówno o formie korzystania z prawa do obrony, jak i w zasadniczym stopniu o tym, jak to prawo będzie realizowane.