Samorządy nie stosują jednolitej praktyki przyjmowania i publikowania gminnej ewidencji zabytków. Może to prowadzić do sytuacji podobnych jak w Bydgoszczy, gdzie urzędnicy jednego z wydziałów Urzędu Miasta bez uzgodnienia z Miejskim Konserwatorem Zabytków wydali zgodę na rozbiórkę budynku magazynowego objętego gminną ewidencją zabytków.

Połowa spośród skontrolowanych gmin zawarła z wojewodą porozumienie w sprawie ochrony zabytków. Dzięki nim samorządy uzyskały uprawnienia m.in. do wykonywania nadzoru konserwatorskiego, a także wydawania decyzji administracyjnych np. w zakresie sposobu prowadzenia prac remontowych czy umieszczania na zabytkach urządzeń, napisów i reklam. Z 11 gmin, które na mocy porozumienia przejęły prowadzenie kontroli w ramach nadzoru konserwatorskiego, aż 5 nie realizowało tego zadania. NIK zwróciła też uwagę, że przekazywanie gminom uprawnień w przypadku zabytków będących ich własnością może rodzić konflikt interesów.

Konserwatorzy zabytków w jednostkowych przypadkach przeprowadzali wykonania zastępcze prac konserwatorskich lub składali wnioski o wywłaszczenie nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa. Uprawnienia takie przewidziane są w przypadku niewywiązywania się przez właściciela z obowiązku opieki nad obiektem zabytkowym. Podejmuje się wówczas prace naprawcze lub zabezpieczające obiekt, po czym od właściciela zabytku dochodzi zwrotu środków finansowych. Konserwatorzy rzadko korzystają z tych uprawnień z powodu obowiązującej procedury wywłaszczeniowej, która mocno ogranicza ich rolę w tym procesie. Nie mogą prowadzić rokowań z właścicielami ani zabezpieczyć środków niezbędnych do wypłaty odszkodowania lub nabycia wywłaszczanej nieruchomości. W tych kwestiach są zdani jedynie na dobrą wolę starostów, a ci często uchylają się od tych obowiązków.

NIK postuluje wprowadzenie w przepisach prawa zmian, które precyzowałyby rolę konserwatorów i pozwoliłyby im czynnie uczestniczyć w procesie wywłaszczania obiektu zabytkowego.

Ponadto NIK zwróciła szczególną uwagę na:

• możliwość podwójnego finansowania tych samych zadań ze środków publicznych, gdyż większość gmin, pomimo ustawowego obowiązku, nie informuje Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, wojewódzkiego konserwatora zabytków oraz powiatu i samorządu województwa o udzielonych dotacjach na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru;
• potrzebę wprowadzenia obowiązku informowania właścicieli o włączeniu posiadanego obiektu do gminnej lub wojewódzkiej ewidencji zabytków, gdyż skutkuje to ograniczeniem w wykonywaniu prawa własności;
• potrzebę wypracowania sposobu udostępniania zwiedzającym zabytków, na konserwację których wykorzystywano środki publiczne, a które mają szczególne znaczenie dla dziedzictwa narodowego.