Po trzecie, i na tym się skupię, istotna okazuje się rola społeczeństwa obywatelskiego w procesie reform.

Ekosystem reformatorów

Od czasu Euromajdanu na Ukrainie powstał ekosystem zazębionych ze sobą organizacji pozarządowych. Wspierają one reformy u naszych wschodnich sąsiadów. W centrum tego systemu znajdują się dwie organizacje bezpośrednio zaangażowane w cykl polityczny, czyli pisanie i uchwalanie prawa, jego wdrożenie, nadzór nad tym, czy osiąga zamierzony skutek oraz proponowanie ewentualnych poprawek. Są to „Reanimacyjny Pakiet Reform” (RPR) oraz „Nowa Kraina”.

RPR utrzymuje kilkadziesiąt stałych grup roboczych, w których eksperci z ok. 70 organizacji pozarządowych pracują nad prawem, lobbują na rzecz jego uchwalenia, przygotowują akty wykonawcze, zaś w razie oporów alarmują zachodnie instytucje i organizują kampanie medialne i protesty. RPR dzieli się przy tym zadaniami z „Nową Krainą”, która odpowiada za planowanie strategiczne i tworzy długofalową wizję rozwoju poszczególnych obszarów państwa.

Obie organizacje zasiadają w Narodowej Radzie Reform. Rada spotyka się co dwa tygodnie. Koordynuje prace parlamentu i ministerstw, rozwiązuje ewentualne sprzeczności w tekstach ustaw i tworzy ponadpartyjny konsensus na rzecz ich uchwalenia. W jej skład wchodzi prezydent, premier, ministrowie, szefowie komisji oraz frakcji parlamentarnych, jak również zewnętrzni eksperci.

Drugim elementem „obywatelskiego ekosystemu” są organizacje pozarządowe wspierające na różne sposoby RPR i „Nową Krainę”. Organizacje te dostarczają wiedzy eksperckiej (think tanki, np. Centrum Razumkowa), monitorują przeprowadzanie reform (np. Grupa Vox) lub też wspierają ich implementację, jak organizacja „Professional Government”. Ta ostatnia rekrutuje ukraińskich absolwentów zachodnich uczelni do pracy w administracji publicznej. Niekiedy organizacje te nawiązują bezpośrednią współpracę z ukraińskim rządem, tak jak kijowskie biuro Transparency International. TI przygotowało internetową platformę do zamówień publicznych „ProZorro”, przez którą od następnego roku realizowana będzie większość państwowych zakupów.

Trzecim elementem są organizacje wspierające komunikację reform oraz demaskujące nieprawidłowości przy ich wdrażaniu. Przykładem są obywatelskie stacje telewizyjne (hromadske.tv), platformy do organizacji konferencji prasowych (Ukraine Crisis Center) lub portal stopfake.org. „Stopfake” demaskuje zniekształcone przez rosyjską propagandę informacje dotyczące reform. Część działań komunikacyjnych kieruje się ponadto do odbiorców zagranicznych (np. portal Euromaidan Press publikujący teksty w języku angielskim i niemieckim).