Praktyka sądów związana z wykonywaniem wyroków Trybunału Konstytucyjnego nie jest jednolita. Różnice te stają się szczególnie widoczne, gdy przyjrzeć się stanowisku prezentowanemu w niektórych kwestiach przez Sąd Najwyższy oraz Naczelny Sąd Administracyjny.

Problemy dotyczą zwłaszcza czasowych skutków wyroków trybunalskich, ich wpływu na wznowienie postępowania sądowego oraz konsekwencji odroczenia przez TK utraty mocy obowiązującej niekonstytucyjnego przepisu.

Źródłem wątpliwości są przepisy samej Konstytucji. Zgodnie z art. 190 ust. 3, orzeczenie TK wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, jednak TK może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego. Z kolei art. 190 ust. 4 mówi, że orzeczenie TK o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia.

Na sprzeczność obu tych przepisów zwrócił uwagę SN w uchwale z 23 czerwca 2005 r. (III CZP 35/05), stwierdzając, że art. 190 ust. 3 może uzasadniać wniosek, iż orzeczenia TK mają skutek na przyszłość (ex nunc), z kolei z art. 190 ust. 4 płynie wniosek przeciwny – o wstecznym działaniu orzeczeń TK (ex tunc).

Ewolucja poglądów

W uchwale z 23 czerwca 2005 r. SN zauważył, że Trybunał wyraźnie odnosi skutki swoich rozstrzygnięć wyłącznie do stanów na przyszłość (patrz wyrok TK z 31 stycznia 2001 r., P 4/99). Często też przywoływane jest postanowienie TK z 21 marca 2000 r. (K 4/99), w którym skłonił się on ku poglądowi, że jego orzeczenie wywiera skutki prawne od dnia ogłoszenia w Dzienniku Ustaw, a więc na przyszłość. Zasadniczo więc nie ma ono mocy wstecznej.

Jednak z biegiem czasu poglądy sędziów ewaluowały. Obecnie w orzecznictwie sądów administracyjnych dominuje pogląd wyrażony przez NSA w wyroku z 6 lutego 2008 r. (II OSK 1745/07), że przepis uznany przez TK za niekonstytucyjny ma taki charakter od samego początku, tj. od dnia jego wejścia w życie. – NSA odrzuca stanowisko, że wyrok TK wywołuje skutki jedynie na przyszłość – zauważa dr Jarosław Sułkowski z Zespołu Wstępnej Kontroli Skarg Konstytucyjnych i Wniosków w Biurze TK.

Ku temu poglądowi skłania się również coraz częściej SN. W wyroku z 20 maja 2009 r. (I CSK 379/08) SN zauważył, że stwierdzona przez TK niezgodność z Konstytucją nie istnieje wyłącznie w chwili orzekania przez Trybunał, lecz występuje również wcześniej. Dlatego, zdaniem SN, „z dogmatycznego punktu widzenia” znaczenie ma to, odkąd w systemie prawnym pojawiła się zakwestionowana przez TK norma prawna. Pozwala to przyjąć, że, co do zasady, orzeczenia TK mają moc wsteczną, a przyjęcie skuteczności ex nunc naruszałoby spójność systemową Konstytucji i byłoby trudne do pogodzenia z art. 77 (prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej). Mniej radykalny pogląd SN wyraził w wyroku z 26 stycznia 2011 r. (II CSK 335/10), stwierdzając, że wyrok TK nie jest skuteczny ex tunc w takim zakresie, w jakim naruszałoby to zasadę ochrony praw słusznie nabytych (art. 2 Konstytucji).