Zgodnie z art. 11 ust. 1a ustawy o referendum lokalnym, inicjatywa przeprowadzenia takiego referendum może wyjść od mieszkańców. W przypadku, gdy referendum ma dotyczyć utworzenia, połączenia, podziału i zniesienia gminy oraz ustalenia granic gminy, z inicjatywą jego zorganizowania może wystąpić jedynie grupa co najmniej 15 obywateli, którym przysługuje prawo wybierania do rady gminy. Przed złożeniem wniosku o przeprowadzenie referendum, inicjator ma obowiązek pisemnie powiadomić o zamiarze wystąpienia z taką inicjatywą wójta (burmistrza, prezydenta) gminy. Inicjator referendum musi też na swój koszt podać do wiadomości mieszkańców gminy przedmiot zamierzonego referendum w sposób zwyczajowo przyjęty w danej gminie. Informacja taka powinna zawierać pytanie lub pytania referendum albo warianty zaproponowane do wyboru. Następnie, w ciągu 60 dni od powiadomienia, inicjator zbiera podpisy mieszkańców popierających inicjatywę przeprowadzenia referendum. W 60–dniowym terminie inicjator jest też obowiązany do przekazania wójtowi (burmistrzowi, prezydentowi) pisemnego wniosku o przeprowadzenie referendum; wniosek jest następnie sprawdzany przez powołaną przez organ stanowiący gminy komisję pod kątem jego zgodności z wymogami określonymi w ustawie. Jeżeli spełnia on ustalone w przepisach kryteria, komisja przekazuje go ze swoją opinią organowi stanowiącemu jednostki. Pojawia się jednak pytanie: czy w takiej sytuacji rada ma obowiązek wydać uchwałę o przeprowadzeniu referendum? Tego problemu dotyczył wydany 16 października 2012 roku wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie (sygnatura akt: III SA/Lu 689/12).

Skargę do WSA wnieśli inicjatorzy referendum w sprawie podziału gminy K. poprzez wydzielenie z niej nowej gminy. Dokonana przez wojewodę analiza skutków projektowanego referendum wykazała, że dochody podatkowe na mieszkańca gminy w zmienionych granicach lub gminy utworzonej nie byłyby niższe od najniższych dochodów podatkowych na mieszkańca ustalonych dla poszczególnych gmin oraz że gmina w zmienionych granicach lub gmina utworzona nie byłaby mniejsza od najmniejszej pod względem liczby mieszkańców gminy w Polsce. Nie zachodziły zatem określone w ustawie o samorządzie gminnym przesłanki uzasadniające nieprzeprowadzenie referendum. Złożony przez inicjatorów wniosek o przeprowadzenie referendum spełniał też wszystkie ustawowe wymogi. Mimo to rada gminy K. nie podjęła uchwały o przeprowadzeniu referendum argumentując, że „w interesie Gminy i jej mieszkańców jest utrzymanie Gminy w dotychczasowych granicach.” Rada nie wyjaśniła przy tym, „o jaki interes chodzi, ograniczając się do stwierdzenia, że «uchwała Rady jest sumą decyzji poszczególnych radnych, a każdy radny inaczej pojmuje i definiuje interes gminy i interes mieszkańców»”. Uzasadniając swój wniosek o oddalenie skargi, rada wskazała, że ustawodawca zapewnił organowi stanowiącemu realny wpływ na to, czy referendum zostanie przeprowadzone poprzez nadanie mu kompetencji do podjęcia ostatecznej decyzji w tej sprawie.