Prof. Irena Lipowicz wystąpiła do Jarosława Gowina, ministra sprawiedliwości z wnioskiem o "przywrócenia gwarancji praworządnego stosowania przez funkcjonariuszy Służby Więziennej środków przymusu bezpośredniego". List RPO jest następstwem kontroli, jakie w drugim półroczu 2011 r. przeprowadzili pracownicy Biura Rzecznika Praw Obywatelskich, którzy "sprawdzili w jedenastu dużych zakładach karnych i aresztach śledczych stosowanie przez funkcjonariuszy Służby Więziennej wobec osadzonych środków przymusu bezpośredniego".

RPO pisze dalej do ministra Gowina:
"Ukierunkowane badania w tym zakresie przeprowadzono w jednostkach penitencjarnych okręgu lubelskiego (ZK  we  W .,  ZK w  C .,  ZK w  O. i  AŚ w L . ),  okręgu wrocławskiego (ZK w  W .,  ZK  Nr 1  we  W. i  AŚ  we W . ), okręgu gdańskiego (ZK w  S. i  AS w  G .) oraz w  AS w  K. i  A Ś w  K . Ponadto, przedmiotem analizy były skargi, jakie wpłynęły od osób pozbawionych wolności na sposób użycia wobec nich środków przymusu bezpośredniego.

Podjęte w tym trybie ustalenia przyniosły bardzo niepokojące wyniki, które wskazują niejednokrotnie na niepraworządne działanie ze strony funkcjonariuszy Służby Więziennej, mające również charakter traktowania poniżającego lub okrutnego, a w skrajnych wypadkach - tortur. Analiza tego rodzaju zdarzeń świadczy o braku właściwego nadzoru okręgowych inspektoratów oraz Centralnego Zarządu Służby Więziennej nad przyjętą w poszczególnych zakładach karnych i aresztach śledczych praktyką stosowania środków przymusu bezpośredniego. Niepraworządnemu działaniu Służby Więziennej w tym zakresie „sprzyjają" niepełne i nieprecyzyjne regulacje prawne.

Sposób użycia przez Służbę Więzienną środków przymusu bezpośredniego wobec osób pozbawionych wolności jest przedmiotem szczególnego zainteresowania Rzecznika Praw Obywatelskich. Przez ponad dwadzieścia lat Rzecznik aktywnie uczestniczył w tworzeniu realnych gwarancji praworządnego stosowania tych środków. Istotnym działaniem w tej mierze było na przykład wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 marca 2004 r. (RPO-316163-VII/04), w którym Rzecznik przedstawił - w oparciu o zalecenia zawarte w Europejskich Regułach Więziennych - konkretne kierunki zmian, zmierzające ku wzorcowym sposobom użycia każdego z dozwolonych przez ustawę środków przymusu bezpośredniego.

W zasadzie, realizacja postulatów Rzecznika doprowadziła wówczas do znacznego ograniczenia nieprawidłowości w stosowaniu przez funkcjonariuszy Służby Więziennej środków przymusu bezpośredniego oraz przyczyniła się do poprawy skuteczności nadzoru i kontroli nad ich użyciem. [...] Niestety, wprowadzone w 2010 r. - wbrew stanowisku Rzecznika Praw Obywatelskich - regulacje prawne dotyczące stosowania przez Służbę Więzienną środków przymusu bezpośredniego oraz przyjęta na ich podstawie praktyka przyniosły znaczne pogorszenie sytuacji w tym zakresie.

Szczegółowe wyniki przeprowadzonych w 2011 r. wizytacji zawarto w notatkach służbowych sporządzonych przez pracowników Biura Rzecznika Praw Obywatelskich [...]
1/ W trakcie stosowania środków przymusu bezpośredniego przez funkcjonariuszy SW dochodziło do poniżającego i niehumanitarnego traktowania osób pozbawionych wolności, a niektóre z tych działań miały charakter tortur i polegały na celowym zadawaniu cierpienia. Świadczy o tym na przykład: umieszczenie osadzonego w pasie wieloczęściowym przez 70 godzin, bez podjęcia wcześniej próby zaprzestania stosowania albo zmiany tego rodzaju środka na łagodniejszy; pozostawianie osadzonego przez kilka godzin w zimnej celi zabezpieczającej bez odzieży; pozbawienie osób umieszczonych w celi zabezpieczającej, w tym umieszczonych w pasie wieloczęściowym, możliwości załatwienia potrzeb fizjologicznych, spożycia posiłku lub utrzymania higieny osobistej; wydawanie im na czas pobytu w celi zabezpieczającej brudnej, używanej odzieży i pościeli. Jednak najpoważniejsze zarzuty przekazane pracownikom Biura Rzecznika przez osadzonych, wobec których stosowano środki przymusu bezpośredniego, dotyczyły czynnych aktów agresji fizycznej, w tym zwłaszcza pobicia przez funkcjonariuszy SW. Nie mogły być zweryfikowane, bowiem zdaniem osadzonych zdarzają się one w miejscach, które nie są objęte monitorowaniem przez urządzenia rejestrujące.
2/ Służba Więzienna narusza przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 lipca 2010 r. w sprawie stosowania środków przymusu bezpośredniego oraz użycia broni palnej lub psa służbowego przez funkcjonariuszy SW (Dz. U. Nr 147, poz. 983) - zwanego dalej rozporządzeniem. [...]
3/ Stan urządzeń służących do monitorowania pobytu osoby pozbawionej wolności w celi zabezpieczającej jest zróżnicowany. W niektórych jednostkach penitencjarnych zapoznanie się z nagraniami tego pobytu jest niemożliwe lub znacznie utrudnione ze względu na złą jakość obrazu lub dźwięku albo ich wykasowanie - po krótkim, najczęściej miesięcznym, okresie. Istnieje więc potrzeba systematycznej oceny ze strony okręgowych inspektoratów i Centralnego Zarządu Służby Więziennej prawidłowości funkcjonowania monitoringu cel zabezpieczających przez wewnętrzny system urządzeń oraz sposobu archiwizacji nagrań.
Zmianie powinny ulec regulacje prawne dotyczące stosowania przez Służbę Więzienną środków przymusu bezpośredniego.[...]
Należy powrócić do poprzedniego sposobu dokumentowania stosowania środków przymusu bezpośredniego, polegającego na sporządzeniu - na podstawie określonego w rozporządzeniu wzoru - szczegółowego protokołu[...]

Największe wątpliwości budzą przesłanki i czas stosowania najbardziej dolegliwego środka, jakim jest pas obezwładniający wieloczęściowy. Wobec stwierdzonych przypadków nadużywania tego środka, należy dążyć do wprowadzenie zaostrzonych rygorów jego zastosowania. W tym celu proponuje się, aby protokół z użycia wskazanego środka zawierał uzasadnienie dla zastosowania tego, a nie innego, łagodniejszego środka. Ponadto, dowódca zmiany każdorazowo po upływie 2 godzin od rozpoczęcia stosowania wobec osadzonego tego środka winien dokonywać oceny możliwości jego zmiany na środek łagodniejszy, a w przypadku braku takich przesłanek, uzasadniać decyzję o konieczności dalszego stosowania pasa wieloczęściowego.

Należy również zwrócić uwagę Pana Ministra, że pomimo wprowadzenia w roku 2010 w art. 19 ustawy o Służbie Więziennej oraz w wydanym na jej podstawie rozporządzeniu nowych, dotychczas niestosowanych postaci środków przymusu bezpośredniego, nadal nie są one w użyciu Służby Więziennej. Pracownicy Biura Rzecznika odnotowali w wizytowanych jednostkach penitencjarnych, że ich kadra nie odbyła dotychczas żadnych szkoleń służących przygotowaniu do stosowania nowych środków. Nie ma ich także na wyposażeniu tych jednostek. Rodzi się więc pytanie, czy środki te są potrzebne Służbie Więziennej?

Mając powyższe na uwadze,[...] uprzejmie proszę Pana Ministra o zajęcie stanowiska w przedstawionej sprawie oraz spowodowanie przywrócenia gwarancji praworządnego stosowania przez funkcjonariuszy Służby Więziennej środków przymusu bezpośredniego."

Od Redakcji: na marginesie tego wystąpienia odnotujmy, że pod koniec lutego Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu wydał dwa wyroki w sprawach przeciwko Łotwie (o nieskuteczność prawa do odwołania przy skardze na warunki osadzenia: Melnītis versus Łotwa) i przeciwko Grecji (na przeludnienie w celach więziennych: Samaras i inni versus Grecja) - oba korzystne dla skarżących.