Sąd Rejonowy w Białymstoku. Foto: www.bialystok.sr.gov.pl

W sądach z roku na rok zaobserwować można pozytywne zmiany odczuwalne dla obywateli. Wciąż jednak zdarzają się zjawiska niepożądane, jak nieuzasadnione ograniczanie jawności rozpraw, spóźnienia rozpraw czy niewłaściwa kultura ich prowadzenia. Jakie uwagi do jakości pracy sędziów ma przysłowiowy Kowalski? - stawia autor pytanie w 19 numerze kwartalnika "Na wokandzie".

Spośród wielu możliwych optyk, za pomocą których oceniane są polskie sądy, niezwykle ważną, choć często pomijaną, jest optyka obywatelska. Zgodnie z nią poprawność proceduralna postępowania w sądzie jest równie ważna co odpowiedź na pytanie, czy sąd oferuje obywatelowi rzetelne rozstrzygnięcie sporu w atmosferze szacunku i godności, czy jest raczej instytucją o nadmiernej liczbie procedur, posługującą się niezrozumiałą terminologią prawniczą, z wyniosłymi bądź aroganckimi pracownikami.

Perspektywa obywatelska zaczyna być w sądach coraz częściej brana pod uwagę, m.in. dzięki inicjatywom organizacji pozarządowych. Jedną z takich organizacji jest Fundacja Court Watch Polska, która od 2010 r. prowadzi projekt obywatelskiego monitoringu sądów. Wnioski z ostatniej obserwacji, prowadzonej od lipca 2012 r. do lipca 2013 r., zaprezentowano w raporcie opublikowanym na początku października 2013 r. W całej Polsce 450 wolontariuszy przeprowadziło obserwacje prawie 7 tys. rozpraw sądowych. Znaczna część obserwatorów Fundacji to studenci prawa, a zatem przyszli adwokaci, radcowie prawni, ale także sędziowie. Ponieważ nie weszli oni jeszcze w korporacyjne tryby funkcjonowania w którymś z prawniczych zawodów, można z dużym prawdopodobieństwem zakładać, że reprezentują „obywatelski” punkt widzenia.

Autorzy tegorocznego raportu skupiają się przede wszystkim na pozytywnych zmianach, jakie zanotowano w sądach, w których w ostatnich trzech latach dokonano największej liczby obserwacji. Nie zapominają też o wielu nieprawidłowościach będących udziałem polskiej Temidy. Zaobserwowane w salach sądowych zjawiska zakwalifikowano w raporcie do czterech kategorii spraw: jawność postępowania, przestrzeganie praw stron, organizacja pracy sądu oraz traktowanie uczestników postępowania.

Jawność postępowania

Stopień realizacji zasady jawności prezentowany jest w raporcie za pomocą zarówno możliwości uczestnictwa publiczności w dowolnej jawnej rozprawie, jak i poprzez wskazywanie na rozmaite bariery i utrudnienia dla obywateli zidentyfikowane w gmachu sądu. I tak, podobnie jak w latach ubiegłych, obserwatorzy odnotowali w niektórych sądach zwyczaj legitymowania obywateli przez ochronę tuż po wejściu do budynku. Pozbawianie publiczności anonimowości odbywa się również w salach rozpraw (sędziom zdarza się spisywać dane z dowodów osobistych osób chcących obserwować posiedzenie bądź rozprawę). Sprawia to, że obywatele przebywając w sądzie mają czasem odczucie, że są w miejscu obcym i nieprzyjaznym, o utrudnionej dostępności.