Gen. Władysław Sikorski wśród żołnierzy we Francji, 1940 r. Źródło: Wikipedia.org

I.  WSTĘP

 W Konstytucji RP z 23 kwietnia 1935 r., zwanej popularnie kwietniową, od­rzucono monteskiuszowski trójpodział władzy, który obowiązywał w usta­wie zasadniczej z 1921 r. Władza sądownicza przestała istnieć jako samoistny (obok ustawodawczej i wykonawczej) segment struktury władzy państwowej, gdyż w wyni­ku przewrotu majowego z 1926 r. doszło do początku transformacji ustrojowej; syste­matycznie odchodzono od istniejącej od 1921 r. demokracji parlamentarnej na rzecz wzmocnienia urzędu Prezydenta RP (nastąpiło to już w wyniku tzw. noweli sierpnio­wej). Owocem zmiany ustrojowej była Konstytucja kwietniowa, w której władzę są­downiczą ujęto jako „wymiar sprawiedliwości” (rozdział IX Konstytucji), oddając ją pod zwierzchnictwo prezydenta. Nie chodziło jednak o bezpośrednie sprawowanie wła­dzy sądowniczej przez głowę państwa, ale o harmonizowanie jej działania z innymi naczelnymi organami wymienionymi w art. 3 Konstytucji (m.in. rządem, Sejmem, Se­natem, siłami zbrojnymi). Zastosowanie nowej nomenklatury podkreślało więc funk­cjonalny kierunek sytemu jurysdykcyjnego. Sądy miały stanowić jeden z instrumen­tów do „służenia Rzeczypospolitej” (art. 3 pkt 2 Konstytucji kwietniowej), nie tylko orzekały one „w imieniu Rzeczypospolitej”, ale również stały na straży „ładu prawne­go w Państwie” i kształtowały „poczucie prawne społeczeństwa” (art. 64 pkt 2).

Rozdział IX (art. 64-71) Konstytucji kwietniowej z 1935 r. poświęcony „wymiaro­wi sprawiedliwości” (tak został on zatytułowany) składał się z fundamentalnych kwestii związanych z systemem jurysdykcyjnym (art. 68) oraz podstawowych struktur organizacyjnych. W tym ostatnim przypadku wyliczono kilka najważniejszych instytucji (art. 70) jak: Sąd Najwyższy, Najwyższy Trybunał Administracyjny, Trybunał Kompe­tencyjny czy Trybunał Stanu (art. 71). Określono również odrębność przedmiotową i podmiotową sądownictwa wojskowego (art. 70 pkt 2), która istniała już od czasów od­zyskania niepodległości w 1918 r. Bez wątpienia rozdział IX Konstytucji z 1935 r. spa­jał szereg organów państwowych składających się na wymiar sprawiedliwości. Oprócz istnienia sądów powszechnych i tzw. nadzwyczajnych (np. wojskowych) ważną rolę w obszarze jurysdykcji pełniły ministerstwa, w tym przede wszystkim resort sprawie­dliwości, który dzielił się na departamenty: ustawodawczy, administracyjny i karny.

Na mocy Konstytucji kwietniowej to Prezydent RP, Ministerstwo Sprawiedliwo­ści (także przy czynnym udziale innych wybranych resortów) oraz sądy tworzyły trzon wymiaru sprawiedliwości, który zapewniał bezpieczeństwo publiczne, respektowanie obowiązującego prawa czy ład ustrojowo-legislacyjny w latach 1935-1939. Sytuacja uległa diametralnej zmianie po wybuchu II wojny światowej. Niniejszy artykuł stano­wi zarys studium historyczno-prawnego wymiaru sprawiedliwości z lat 1939-1945, opracowany na podstawie Konstytucji kwietniowej stanowiącej podwalinę działania polskich władz na uchodźstwie. Ze względu na obszerność tej problematyki tytułowy wątek zostanie zawężony do wspomnianego trzonu, tj. prezydenta, Ministerstwa Spra­wiedliwości (czasami innych resortów) oraz sądownictwa. Z podobnych powodów (w tym także ze względu na liczbę materiałów źródłowych) niektóre wątki będą mia­ły charakter jedynie przyczynkarski a nie analityczno-badawczy.