Uroczyste podpisanie Traktatu Lizbońskiego 13 grudnia 2007. Foto: Archiwuem Prezydenta RP

I. Podstawy UE

Twórcy Wspólnoty Europejskiej, a później Unii Europejskiej, oparli ją na jedności trzech elementów:

— formalnych, które tworzą instytucje zapewniające współpracę państw członkowskich UE w różnych dziedzinach;

— treściowych, chodzi tu o prawo UE oraz realizację polityki organów UE zapewniającą współpracę gospodarczą, kulturalną, w dziedzinie bezpieczeństwa itp. państw członkowskich;

— wartości wspólne społeczeństwom wszystkich państw członkowskich UE.

Dwóm pierwszym elementom poświęcano dotychczas w literaturze dotyczącej UE i relacji między nią a państwami członkowskimi dużo uwagi. Natomiast trzeci z wyróżnionych elementów nauka prawa, politologia i inne dziedziny nauk społecznych traktowały z mniejszą uwagą niż na to zasługuje. Najczęściej łączono go z dwoma pozostały-mi, szczególnie z rozważaniami na temat prawa UE i jego stosunku do prawa państw członkowskich, zwłaszcza ich konstytucji i aksjologii ustaw zasadniczych. W tym kontekście należy wspomnieć zwłaszcza o zagadnieniu tożsamości konstytucyjnej państw członkowskich UE i chronieniu jej przez sądy konstytucyjne i najwyższe.

Prawo UE akcentuje rolę wartości jako podwalinę istnienia Unii. W preambule Traktatu o Unii Europejskiej [dalej też: TUE] jego sygnatariusze stwierdzają, że tworząc go, byli „inspirowani kulturowym, religijnym i humanistycznym dziedzictwem Europy, z którego wynikają powszechne wartości stanowiące nienaruszalne i niezbywalne prawa człowieka, jak również wolność, demokracja, równość oraz państwo prawne”. Art. 2 TUE stanowi: „Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne Państwom Członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn”. Z kolei w art. 3 ust. 1 TUE, wskazując cel UE, łączy się wspieranie wartości konstytuujących Unię ze wspieraniem pokoju i dobrobytu narodów.

Po ratyfikacji Traktatu z Lizbony rośnie w poszczególnych państwach zainteresowanie wartościami wspólnymi UE. Zjawisko to występuje także w Polsce i ostatnio można wskazać pierwsze próby ich omówienia.

II. Źródła systemu wartości UE