Przepisy nowego k.p.k. wymuszają stosowanie rozbudowanego katalogu pouczeń stron kontradyktoryjnego procesu. Jakie obowiązki w tym względzie czekają prokuratorów? Odpowiedzi na to pytanie odpowiada udziela artykuł w 24 numerze kwartalnika "Na wokandzie", wydawanego przez Ministerstwo Sprawiedliwości.

Druga połowa bieżącego roku przyniesie szereg nowych wyzwań wszystkim uczestnikom postępowania karnego – począwszy od sędziów, prokuratorów i innych organów procesowych, przez strony, obrońców, pełnomocników, po świadków, biegłych oraz inne osoby, których udział w procesie karnym jest niezbędny, choćby pracowników sekretariatów sądów i prokuratur. Chodzi oczywiście o stosowanie nowego modelu procedury karnej, określonego w ustawie z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, którego wejście w życie planowane jest z dniem 1 lipca 2015 r. Na ostateczny kształt tej nowelizacji nakładają się również rozwiązania przyjętej w dniu 20 lutego 2015 r. ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, a także uchwalonej w dniu 28 listopada 2014 r. ustawy o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka.

Rozszerzenie obowiązku informacyjnego

Już w propozycjach Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego (działającej kolejno pod przewodnictwem prof. dr. hab. Andrzeja Zolla, a potem prof. dr. hab. Piotra Hofmańskiego), które to propozycje zainicjowały reformę procedury karnej, zdecydowano się na kompleksowe określenie zakresu pouczenia pokrzywdzonego w postępowaniu karnym na najwcześniejszym jego etapie, czyli w postępowaniu przygotowawczym. Nie tylko wprowadzono katalog uprawnień pokrzywdzonego, o których musi być on pouczony przed pierwszym przesłuchaniem (o ile rzecz jasna do niego dochodzi), ale również określono formę i sposób pouczenia – tym samym dokonując implementacji Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym.

A zatem, pokrzywdzony winien uzyskać informację, że na etapie postępowania przygotowawczego został mu przyznany status strony postępowania, a co za tym idzie, że może on aktywnie uczestniczyć w postępowaniu poprzez składanie wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia (art. 315-318 k.p.k.), a także o tym, w jakich warunkach może stać się on stroną postępowania sądowego (art. 51 i 52 k.p.k.). Pouczenie winno również zawierać informację na temat prawa pokrzywdzonego do wyznaczenia mu reprezentanta procesowego (pełnomocnika) oraz podstaw takiego wyznaczenia, różnych w zależności od fazy postępowania karnego.

W postępowaniu przygotowawczym decydujące będzie wystąpienie przesłanek określonych w art. 78 k.p.k., a więc działanie tzw. „prawa ubogich”, zaś w postępowaniu przed sądem – wstąpienie w rolę oskarżyciela posiłkowego i przysługujące takiemu oskarżycielowi uprawnienie do złożenia wniosku o wyznaczenie pełnomocnika z urzędu (bez względu na sytuację majątkową – art. 87a k.p.k.), odpowiednio do całej sprawy lub też do czynności procesowych. Oskarżyciel posiłkowy winien być również informowany o konsekwencjach złożenia wniosku o wyznaczenie pełnomocnika z urzędu na etapie postępowania sądowego, a zwłaszcza o tym, że w zależności od wyniku procesu mogą być na niego nałożone koszty ustanowienia takiej reprezentacji.

Jak uznali projektodawcy, nie bez znaczenia z perspektywy pokrzywdzonego, ale także skuteczności czynności procesowych, będzie informacja o zasadach doręczeń wezwań oraz zawiadamiania o terminach rozpraw i posiedzeń, wskazanych w art. 138 i art. 139 k.p.k. Pokrzywdzony winien również otrzymać stosowną wiedzę na temat możliwości wzięcia przez niego udziału w tzw. czynnościach końcowych w postępowaniu przygotowawczym, do udziału w których dotychczas był uprawniony wyłącznie podejrzany lub jego obrońca.

Formularze

Niewątpliwie ten dość obszerny katalog uprawnień pokrzywdzonego oraz warunków ich realizacji, zgodnie z wolą ustawodawcy, winien być wyrażony w sposób jasny, przejrzysty oraz klarowny, by był zrozumiały także dla osób, które nie korzystają z fachowej reprezentacji. W tym celu został stworzony wzór formularza, ze stosownie skróconym oraz wyrażonym językiem potocznym katalogiem uprawnień pokrzywdzonego w postępowaniu karnym – opublikowany jako załącznik do rozporządzenia z dnia 27 maja 2014 r. w sprawie określenia wzoru pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach pokrzywdzonego w postępowaniu karnym (Dz.U. z 2014 r., poz. 739).

Choć zamysłem ustawodawcy było stworzenie prostego, zwięzłego formularza, to jednak już niebawem, także z woli tego ustawodawcy, formularz będzie musiał zostać uzupełniony o kolejne uprawnienia, które przyznano pokrzywdzonym. I tak już od 8 kwietnia 2015 r. formularz będzie musiał zawierać wzmiankę o nowych formach i sposobach ochrony pokrzywdzonego, które wprowadziła wspomniana wyżej ustawa o ochronie pokrzywdzonego i świadka. Pokrzywdzony także uzyska informację o możliwościach naprawienia szkody przez oskarżonego lub uzyskania kompensaty państwowej, dostępie do pomocy prawnej, możliwości wydania europejskiego nakazu ochrony, organizacjach wsparcia pokrzywdzonych oraz możliwości zwrotu kosztów poniesionych w związku z udziałem w postępowaniu.

Skonstruowanie stosownego formularza w tym zakresie będzie dużym wyzwaniem, zwłaszcza że już niebawem zostanie on uzupełniony o kolejne uprawnienia pokrzywdzonego, tym razem w związku z przyjęciem w dniu 20 lutego 2015 r. tzw. dużej nowelizacji Kodeksu karnego. Regulacja ta zakłada bowiem, iż pokrzywdzony ma być w pełni świadomy także tych uprawnień, które mogą być realizowane w postępowaniu kwalifikującym się do umorzenia tzw. oportunistycznego, określonego w art. 59a k.k. Ma zatem zostać pouczony o prawie do złożenia wniosku o umorzenie postępowania w określonych enumeratywnie typach przestępstw – wówczas gdy pojedna się ze sprawcą (osobą uprzednio nieskazaną za przestępstwo popełnione z użyciem przemocy), a sprawca naprawi szkodę i zadośćuczyni krzywdzie. Pouczenie to ma na celu poinformowanie pokrzywdzonego o istnieniu instytucji, która jako jedna z wielu – zgodnie z założeniami reformy – ma ograniczać konieczność rozpoznawania spraw w toku pełnego kontradyktoryjnego procesu. Temu celowi ma służyć także maksymalne rozszerzenie możliwości stosowania tzw. trybów konsensualnych.

Poinformowany podejrzany

Rozbudowanie zakresu pouczeń oraz nadanie im stosownej, przejrzystej formy, zgodnie z zamysłem projektodawców, objęło również podejrzanego, który przed pierwszym przesłuchaniem ma otrzymać stosowny formularz (rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 maja 2014 r. w sprawie określenia wzoru pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach podejrzanego w postępowaniu karnym, Dz. U. z 2014 r., poz. 761).

Organy postępowania przygotowawczego zostały zobligowane do pouczenia podejrzanego o prawie do składania wyjaśnień, do odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na pytania, do informacji o treści zarzutów i ich zmianach, do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia. Podejrzany winien również znać podstawy do ubiegania się o wyznaczenie mu obrońcy z urzędu (odpowiednio, na zasadzie tzw. prawa ubogich w postępowaniu przygotowawczym oraz poprzez złożenie stosownego wniosku na etapie postępowania sądowego), być poinformowanym o prawie do tłumaczenia, a także o obowiązkach w zakresie uczestnictwa w postępowaniu (zawiadamianie o zmianie miejsca pobytu, w tym także o pozbawieniu wolności w innej sprawie) i poddawaniu się czynnościom dowodowym.

Także i ten rozbudowany katalog pouczeń ulegnie zmianie, a właściwie znacznemu rozszerzeniu o kwestie dotyczące możliwości złożenia tzw. wniosku o dobrowolne poddanie się karze – na mocy ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw. Podejrzany będzie musiał bowiem mieć świadomość tego, że na etapie postępowania przygotowawczego może dokonać uzgodnienia z prokuratorem w zakresie wyroku w sprawie o każdy występek, zaś przed sądem – w sprawie o każde przestępstwo, w tym także o zbrodnię. O tym, jak niebagatelna będzie waga tego pouczenia niech świadczy fakt, że ustawodawca przewidział możliwość skorzystania przez oskarżonego w sprawie o zbrodnię z „dobrodziejstwa” nadzwyczajnego złagodzenia kary niezależnie od podstaw wskazanych w art. 60 §1-4 k.k. – ale tylko wówczas, gdy stosowny wniosek zostanie przez niego złożony do dnia zawiadomienia o terminie pierwszej rozprawy. Złożenie tego wniosku na etapie późniejszym, czyli do momentu zakończenia przesłuchania wszystkich oskarżonych na rozprawie, nie uprawnia oskarżonego do korzystania z jakichkolwiek dobrodziejstw w sprawie przestępstw o najpoważniejszym ciężarze gatunkowym.

Dużym wyzwaniem będzie również proste pouczenie oskarżonego o tym, że w przypadku wyroku wydanego w trybie konsensualnym niedopuszczalnym będzie w postępowaniu odwoławczym wywiedzenie zarzutów: błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia lub tzw. rażącej niewspółmierności kary. Ustawodawca uznał jednak, że w chwili zawierania porozumienia do wyroku, czy to z prokuratorem, czy to przed sądem, niezbędnym jest, by oskarżony miał pełną świadomość konsekwencji w postaci ograniczeń postępowania odwoławczego.

Rozszerzenie konsensualizmu

W tym kontekście trzeba również wspomnieć o tym, że na mocy ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, doszło do istotnego – w stosunku do nowelizacji procedury karnej z września 2013 r. – rozszerzenia w zakresie sposobu i warunków inicjowania postępowania konsensualnego. Ustawodawca przewidział bowiem, że alternatywnie do aktu oskarżenia, do którego został dołączony wniosek o wymierzenie wyroku, prokurator będzie mógł skierować do sądu sam wniosek o wydanie takiego wyroku. Pozornie formalna zmiana nazwy pisma inicjującego postępowanie przed sądem niesie za sobą bardzo poważne zmiany warunków wydania wyroku w tym trybie konsensualnym.

Dla wystosowania tego rodzaju wniosku niezbędnym będzie, aby okoliczności popełnienia czynu nie budziły wątpliwości, ale również, by podejrzany nie tylko przyznał się do popełnienia zarzucanego mu czynu, ale złożył w tym zakresie stosowne wyjaśnienia. Wówczas prokurator, gdy dojdzie do wniosku, że cele postępowania zostaną osiągnięte pomimo nieprzeprowadzenia rozprawy i że zabezpieczone zostały prawne interesy pokrzywdzonego, będzie mógł zaniechać przeprowadzenia dalszych czynności (nie tylko procesowych, ale wszelkich formalnych, w tym również np. zapoznania z materiałami śledztwa lub dochodzenia, ale i nawet wszczęcia postępowania, jeżeli zebrany materiał dowodowy dostarczyły tzw. czynności w niezbędnym zakresie). Nie będzie konieczne również selekcjonowanie materiału postępowania przygotowawczego, całość bowiem akt śledztwa lub dochodzenia będzie przekazywana do sądu.

Rozwiązanie to stanowi niewątpliwą zachętę o charakterze formalnym dla prokuratora do tego, by na wczesnym etapie kończyć postępowania przygotowawcze. Instytucja wniosku o wydanie wyroku w trybie konsensualnym (bez aktu oskarżenia) została jednak wyposażona w stosowne mechanizmy kontroli jakości materiału dowodowego zgromadzonego czasem na bardzo wstępnym etapie postępowania karnego. Sąd bowiem będzie mógł zwrócić prokuratorowi sprawę do dalszego prowadzenia, nieuwzględniając jego wniosku. Zwrócenie sprawy prokuratorowi na tym etapie nie uniemożliwi jednak prokuratorowi ponownego skierowania takiego wniosku, bądź też wystąpienia z aktem oskarżenia zawierającym taki wniosek. W tym ostatnim jednak przypadku, postępowanie przygotowawcze będzie musiało być w formalny sposób zakończone, tak aby dokonać skutecznego wniesienia aktu oskarżenia.

*Autorka jest prokuratorem delegowanym do Ministerstwa Sprawiedliwości, sekretarzem Komisji Kodyfikacyjnej Prawa KarnegoNa wokandzie