Inspiracją do powstania artykułu była konferencja „Selecting Europe’s Judges: a critical appraisal of appointment process to the European courts”[1], która odbyła się 4 listopada 2013 r. w Kolegium Europejskim w Brugii.

Miesiąc temu, 8 lipca 2014 r., powołano pięciu nowych polskich sędziów ad hoc (sędziów – zastępców) do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasbourgu (ETPC). Na dwuletnią, odnawialną kadencję powołani zostali: prof. Ireneusz Kamiński, prof. Marian Kępiński, prof. Stanisław Sołtysiński, dr hab. Małgorzata Wąsek-Wiaderek oraz prof. Eleonora Zielińska.

Wydawać by się mogło, że rola sędziów ad hoc jest marginalna. Nic bardziej mylnego – te osoby zastępują sędziego stałego, gdy ten jest niezdolny do zasiadania w Trybunale bądź musi się wyłączyć ze sprawy. Sędziowie ad hoc zasiadali np. w sprawach tak ważnych jak Hutten-Czapska przeciwko Polsce (prof. Wyrozumska)[2] czy Rasmussen przeciwko Polsce (prof. Wieruszewski)[3] W latach 2007-2010 sędziowie ad hoc brali udział w wydawaniu 516 wyroków Trybunału, co stanowi 8,3% wszystkich wydanych wyroków (6170)[4].

Zgodnie z art. 27 ust. 2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPC), sędzią ad hoc jest osoba inna niż sędzia stały, wybrana przez przewodniczącego Trybunału z listy uprzednio przedłożonej przez państwo w przypadku braku sędziego albo gdy sędzia nie jest w stanie zasiadać w danej sprawie. Rozwiązanie takie zostało wprowadzone przez Protokół 14 do EKPC[5]. Wcześniej państwa mogły wyznaczyć na sędziego ad hoc w danej sprawie dowolną osobę, znając już przedmiot skargi, co wzbudzało istotne wątpliwości co do niezawisłości sędziów zastępców[6].

Uszczegółowienie dotyczące procedury wyboru sędziów ad hoc zawarte jest w Regulaminie ETPC[7]. Regulamin określa, że sędzia ETPC musi wyłączyć się ze sprawy, gdy[8]:

a) jest osobiście zainteresowany jej wynikiem, w tym jeżeli pozostaje w związku małżeńskim, relacji rodzicielskiej lub innej relacji w ramach najbliższej rodziny, relacji osobistej lub zawodowej albo relacji podporządkowania z którąkolwiek ze stron;
b) występował w sprawie uprzednio jako pełnomocnik, adwokat lub doradca strony bądź osoby zainteresowanej wynikiem sprawy albo jako członek innego, krajowego lub międzynarodowego, sądu lub komisji śledczej, lub w jakimkolwiek innym charakterze;
c) będąc sędzią ad hoc lub byłym sędzią z wyboru, biorącym udział w sprawie z mocy Reguły 26 ust. 3 [sędziowie zajmują się nadal sprawami, w których uczestniczyli w rozpatrywaniu przedmiotu nawet po upływie kadencji], zajmuje się jakąkolwiek działalnością polityczną, administracyjną lub jakąkolwiek działalnością zawodową, która jest nie do pogodzenia z jego niezawisłością lub bezstronnością;
d) wyrażał publicznie, przez środki przekazu, pisemnie, poprzez jego działania publiczne lub w inny sposób, opinie, które, oceniając obiektywnie, mogą niekorzystnie wpłynąć na jego bezstronność;
e) jego niezawisłość lub bezstronność mogą być zasadnie poddane w wątpliwość z jakiejkolwiek innej przyczyny.