I. POJĘCIE I RODZAJE SANKCJI

Konstytucja RP z 1997 r. jest aktem normatywnym bezpośrednio stosowanym (por. art. 8) i jej przepisy mogą zostać naruszone przez organy władzy publicznej. Istnieje więc konieczność ustanowienia instrumentów prawnych, które zapobiegałyby takim naruszeniom bądź je represjonowały. Istotą prawa pozytywnego jest sformalizowany przymus jego przestrzegania, którego normatywny substrat stanowią sankcje. Determinują one adresatów — niezależnie od istnienia pozostałych motywacji i pobudek — do zachowania się zgodnego z dyspozycją normy. Nielegalne działania organów władzy publicznej godzą wprost w samą istotę prawa i stanowią zagrożenie zarówno dla demokracji, jaki i statusu jednostki.

U podstawy niniejszego artykułu leży założenie, iż normy konstytucyjne w zdecydowanej większości nie są tzw. leges imperfectae, tj. regulacjami pozbawionymi sankcji. Naruszenie postanowień konstytucji, tak jak każdej innej ustawy, skutkuje wywołaniem szeregu negatywnych konsekwencji prawnych skierowanych z zasady do podmiotu dopuszczającego się naruszenia.

Pojęcie sankcja wywodzi się od łacińskiego słowa sancire, które oznaczało uświęcić, poświęcić, ale miało też ono swoją prawniczą konotację, która była rozumiana analogicznie do czasów współczesnych. Obecnie w nauce prawa przyjmuje się dwa rozumienia terminu „sankcja”: pierwsze — jest to element struktury normy prawnej, drugie — jest to dolegliwość wymierzona za naruszenie prawa (tzw. znaczenie autonomiczne). W pierwszym ujęciu sankcja obok hipotezy i dyspozycji jest jednym z elementów budowy normy prawnej. W drugim ujęciu oznacza całokształt ujemnych skutków (represji i dolegliwości), jakie mogą i powinny nastąpić, w sytuacji gdy adresat normy prawnej nie zastosuje się do nakazu lub zakazu opisanego w przepisie. Jest ona skutkiem naruszenia prawa. Jej istnienie stanowi gwarancję zapewniającą poszanowanie prawa przez adresatów. Sankcja jest „rodzajem bodźca negatywnego, czyli stymuluje zachowanie zmierzające do uniknięcia w określonej perspektywie przykrości materialnej stworzonej przez normę prawną”. Wystąpienie dolegliwości wynikającej z sankcji uniemożliwia adresatowi normy urzeczywistnienie spodziewanej i korzystnej sytuacji albo powoduje pogorszenie się jego statusu.

W nauce prawa na podstawie kryterium gałęzi wyróżnia się sankcje karne, cywilne i administracyjne. Natomiast opierając się na charakterze konsekwencji (realizowanych funkcji) można wyróżnić sankcje represyjne, restytucyjne, egzekucyjne, nieważności. Sankcje represyjne są dolegliwościami stanowiącymi odpłatę za zachowanie niezgodne prawem. Ich istota sprowadza się do pozbawienia podmiotu naruszającego prawo określonych dóbr, tj. życia, wolności, dóbr majątkowych, środków pieniężnych lub pozbawienia określonych uprawnień, np. praw wyborczych, wykonywania zawodu. Występują one w prawie karnym, prawie o wykroczeniach, ponadto wymierzane są w postępowaniu administracyjnym i dyscyplinarnym. Sankcja restytucyjna ma na celu naprawienie wyrządzonej przez sprawcę szkody. Występuje przede wszystkim w prawie cywilnym (por. art. 415 i n. ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. — Kodeks cywilny) i w prawie karnym jako środek karny (por. art. 46 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. — Kodeks karny). Istota sankcji egzekucyjnej sprowadza się do przymuszenia adresata zachowującego się w sposób niezgody z treścią normy do wypełnienia ciążącego na nim obowiązku. Jej realizacja następuje z zasady za pomocą władczych środków o charakterze proceduralnym, którymi dysponuje państwo. Występują najczęściej w ustawach procesowych, tj. w ustawie z dnia 17 listopada 1964 r. — Kodeks postępowania cywilnego, czy ustawie z dnia 17 czerwca 1964 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Zasadniczą funkcją tego typu sankcji jest usunięcie zaistniałej bezprawności, czyli przywrócenie stanu zgodności z prawem. Jeżeli naruszenie prawa wywołało nieodwracalne skutki prawne, to zastosowanie sankcji egzekucyjnej jest skuteczności prawnej określonym czynnościom (aktom konwencjonalnym), które dokonane zostały z naruszeniem prawa. Czynności te nie wywołują wówczas przewidywanych skutków prawnych. Nieważność (bezskuteczność) wadliwej czynności może nastąpić ex lege bądź na mocy orzeczenia właściwego organu władzy publicznej — z reguły sądu. Ewentualnie uruchomienie sankcji może wymagać dokonania dodatkowych czynności przez określony podmiot (por. np. art. 84-88 k.c.). Wadliwa czynność konwencjonalna może być nieważna z mocy prawa od momentu jej dokonania albo od chwili unieważnienia. Sankcje nieważności występują w prawie prywatnym, tj. w prawie cywilnym, prawie pracy, odnajdziemy je również w prawie publicznym, np. w prawie konstytucyjnym.