Notre Dame de Paris. Foto: Wikimedia Commons

I. WSTĘP

W świetle postanowień aktów prawnych tzw. bloku konstytucyjnego Republika Francuska jest państwem świeckim. Wprowadzony ustawą z 9 grudnia 1905 r. roz­dział Kościołów i państwa [dalej: ustawa z 1905 r.] uznawany jest za — historycznie rzecz ujmując — klasyczny model tzw. separacji wrogiej obu tych instytucji. Wprowadzone wspomnianą ustawą rygorystyczne uregulowania uległy z czasem znacznemu złagodzeniu, dlatego też stosowanie współcześnie tego terminu wydaje się krzywdzące i nieadekwatne do rzeczywistości. Jedną z kluczowych kwestii przy­jętego we Francji kształtu stosunków między państwem a Kościołami jest swoisty sposób finansowania wyznań. Rozwiązanie wprowadzone na mocy art. 2 ustawy z 1905 r. „Republika nie uznaje, nie opłaca, ani nie subwencjonuje żadnego wyzna­nia […]”, charakteryzujące obowiązujący system, nie jest i nigdy nie było ściśle re­alizowane, zaś współcześnie bywa często instrumentalizowane choć formalnopraw­nie nienaruszalne. Francuska doktryna coraz śmielej podejmuje temat potrzeby nowelizacji przyjętego ponad 100 lat temu modelu laickości. Coraz częściej prakty­kowane przez samorządy finansowanie Kościołów prowadzi też — siłą rzeczy — do jakiejś formy ich „uznania”. Warto zwrócić uwagę na wciąż pojawiające się nowe możliwości prawne w tym zakresie, np. nowelizacje przepisów prawa podatkowe­go. Nie jest zatem przesadą twierdzenie, że taki stan dotyka samego jądra zasady laickości co do miary i formuły jej jurydycznej zawartości. Obowiązek bądź możli­wość finansowania, a nadto jej nieprzypadkowa — pod względem formy — dywersyfikacja mogą prowadzić do uzasadnionego wniosku, że ujęcie koncepcji laickości ulega znacznej ewolucji.

Prawo konstytucyjne jest kształtowane i podlega przemianom nie tylko poprzez uchwalanie bądź nowelizowanie aktów konstytucyjnych czy kluczowych ustaw, ale także praktyki ustrojowej i orzecznictwa najwyższych instancji sądowych. I jak wszystko na to wskazuje, Francja nowelizuje ujęcie konstytucyjnej zasady laickości przede wszystkim przy użyciu orzecznictwa i praktyki. Pozostawiając formalny re­publikański kształt kluczowej ustrojowo formuły prawnej wydrąża ją z nienaruszal­nych — przez długie lata — kanonów. Podobne kierunki ewolucji stosunków państwo–Kościół można zaobserwować na przestrzeni ostatniego półwiecza w wielu krajach laickich np. toutes proportions gardées Turcja, Japonia, Meksyk. We Fran­cji niezachwianym bastionem laickości pozostaje szkoła publiczna stanowiąca nie­wątpliwie miejsce formowania się umysłów w zgodzie z zasadami Republiki, żeby przywołać słowa Bernarda Stasi, przewodniczącego komisji badającej kwestię no­szenia symboli religijnych w szkole. Wnioski płynące ze sprawozdania tej komisji doprowadziły m.in. do uchwalenia ustawy z 15 marca 2004 r., regulującej — na pod­stawie zasady laickości — noszenie symboli lub ubiorów uzewnętrzniających przy­należność religijną w szkołach, gimnazjach i liceach publicznych.