2.   Sądownictwo wojskowe

Klęska 1939 r. i ewakuacja władz państwowych miały wielorakie skutki. Do jed­nych z nich niewątpliwie należy zaliczyć rozpad polskiej armii. Ci żołnierze, którzy nie polegli na polu chwały, nie dostali się do niewoli lub nie przeszli do konspiracji (tudzież partyzantki), przeszli do państw sojuszniczych (głównie do Francji), licząc na odbudowanie struktur wojskowych, do których mogliby wstąpić. Umożliwiła im to re­stytucja sił wojskowych na Zachodzie, najpierw we Francji, później (po czerwcu 1940 r.) w Wielkiej Brytanii. Odtworzenie struktur polskiego wojska implikowało także odtworzenie sądownictwa wojskowego. Nie było to łatwe, ponieważ, po pierw­sze, wojskowy korpus sądowniczy doznał znacznych strat, a po drugie, przyjmowa­nych w szeregi tego korpusu poddawano „selekcji politycznej”, aby do odtwarzanej armii polskiej nie weszły osoby niepożądane. Niemniej jednak wojskowy wymiar sprawiedliwości odbudowywano przy kolejno organizowanych jednostkach wojsko­wych. Najczęściej powstawały sądy polowe przy tworzonych dywizjach. Nadzór nad wojskowym wymiarem sprawiedliwości sprawował naczelny szef służby sprawie­dliwości (szef sądownictwa wojskowego), który podlegał Naczelnemu Wodzowi. Do zadań tego pierwszego należała m.in. współpraca z Ministerstwem Sprawiedliwości przy nowelizacji niektórych przepisów (np. administracyjnych czy karnych) czy współ­praca w zakresie postępowania dowodowego z Wojskowym Trybunałem Orzekają­cym, który „politycznie” weryfikował kandydatów wstępujących do armii.

Osobne zagadnienie stanowi jurysdykcja Państwa Podziemnego, w którym funk­cjonowały dwie struktury — wojskowa i cywilna. Pierwszą zorganizowano przy Związku Walki Zbrojnej-Armia Krajowa (jesień 1939 r.), drugą przy Delegaturze Rzą­du RP na Kraj (w 1941 r.) . Różniły się one między sobą nie tylko strukturą organiza­cyjną, ale również właściwością przedmiotową. Pionowi wojskowemu podlegały wszystkie sprawy o przestępstwa godzące (bezpośrednio) w bezpieczeństwo Sił Zbrojnych w Kraju”, a cywilnej jurysdykcji — przestępstwa polegające na „na dzia­łaniu na korzyść okupanta bądź na szkodę państwa lub Narodu Polskiego (zdrada, szpiegostwo, prowokatorstwo, prześladowanie itp.), popełnionych po dniu 1 września 1939 r.” Ta komplementarność kompetencyjno-sądownicza oraz rodzaj spraw, jaki­mi się zajmowały wojskowe sądy specjalne oraz cywilne sądy specjalne (właściwa na razem tworzyły wymiar sprawiedliwości na okupowanych ziemiach II RP. Ogni­wem scalającym obie struktury Temidy Polskiego Państwa Podziemnego był delegat rządu na kraj, który oprócz zatwierdzania wyroków wszystkich sądów posiadał rów­nież szereg kompetencji nadanych mu przez Komitet Ministrów dla Spraw Kraju. Przede wszystkim chodzi o ścisłą współpracę ze ZWZ w sprawie włączenia wszyst­kich „samowolnych” organizacji wojskowych oraz skoordynowanie wszelkich dzia­łań militarnych pod egidą ZWZ. Swoisty nadzór nad wymiarem sprawiedliwości na terenach okupowanej Polski sprawowany przez przedstawiciela władz naczelnych, bo za takiego należy uznać delegata rządu RP na kraj, dobitnie świadczy o stosowaniu funkcjonalizmu wynikającego z przepisów Konstytucji kwietniowej z 1935 r.