Nie przesądzając trafności powyższych prognoz, należy zwrócić uwagę, że w aktu­alnych realiach powstają nowe pomysły na politykę społeczną. Pojawiają się propozycje stopniowego wycofywania się państwa z rynku pracy – odchodzenia od systemów gwarancji pracy w kierunku polityki zapewniającej powszechny dostęp do wykształ­cenia, szkoleń czy kapitału. Według Stuarta White’a zamiast nowych koncepcji po­lityki zatrudnienia należy zauważyć „wzrastające zainteresowanie ideą wyposażenia jednostek po osiągnięciu dojrzałości jakąś formą podstawowego wsparcia finansowego jako prawa obywatelskiego – grantu, który obdarowana osoba może wykorzystać do licznych celów związanych z uczestnictwem produkcyjnym w gospodarce: wyższe wykształcenie, rozpoczęcie działalności gospodarczej czy poszukiwanie pracy”.

W doktrynie zwraca się uwagę, że praca nie powinna być traktowana wyłącznie w kategoriach środka do celu, ale również, a może przede wszystkim, w kategoriach teleologicznych, jako ważny składnik życia człowieka, który warunkuje jego samo­realizację, a którego brak na większą skalę powoduje negatywne zjawiska indywidu­alne i społeczne. Refleksja ta osadzona jest w rozważaniach natury filozoficznej, u których podstaw leży stwierdzenie Thomasa Marshalla, że do pełnej realizacji oby­watelstwa konieczne jest współistnienie trzech wymiarów: cywilnego, politycznego i społecznego. Zaryzykowałbym stwierdzenie, że prawo do pracy ma charakter pierwotny wobec innych praw, gdyż, powtarzając za Jeremim Waldronem, „akceptacja praw drugiej generacji jest konieczna, jeśli mamy na poważnie uznawać jakiekolwiek prawa (…) Nikt bowiem nie może w pełni cieszyć się lub korzystać z żadnego prawa, kiedy brakuje mu podstawowych dóbr, umożliwiających prowadzenie zdrowego i ak­tywnego życia”.

2. dylematy dotyczące konstytucyjnego kształtu prawa do pracy

Punktem wyjścia dla sformułowania praw socjalnych, zwłaszcza w zakresie prawa do pracy, jest godność ludzka, z której wywodzi się twierdzenie, że każdy człowiek musi posiadać pewne materialne minimum, które pozwoli mu na realizację jego spo­łecznego rozwoju. Konstytucyjne ujęcie problematyki prawa do pracy poprzedzone było jednak w Polsce intensywną debatą, w ramach której ujawniały się liczne dylema­ty. Z dyskusji prowadzonych na posiedzeniach Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego wyłonił się spór o to, wyrazem jakiej koncepcji państwowości powinna być Konstytucja. Czy, powtarzając za Jerzym Oniszczukiem, ustawa zasadnicza „po­winna być deklaracją celów – zadań państwa, czy raczej katalogiem uprawnień, o któ­rych realizację obywatel może wystąpić do sądu? Czy Konstytucja winna zawierać obszerny katalog praw i wolności ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych, czy też ujmować go raczej w symbolicznym wymiarze? Czy realizację uzależnić od poziomu ustaw, czy dać wyraźne gwarancje konstytucyjne umożliwiające ich dochodzenie?”.