Wchodząca w życie reforma postępowania karnego dotyka m.in. kwestii podmiotów, które mogą pełnić funkcje obrońców w tym postępowaniu. Do adwokatów dołączają przedstawiciele drugiego zawodu prawniczego – radcowie prawni. Jednocześnie, kontradyktoryjny model wymusza na obrońcach zwiększoną aktywność procesową.

Zarówno adwokaci, jak i radcowie prawni, funkcjonują na podstawie przepisów, które są wypełnieniem i doprecyzowaniem konstytucyjnych regulacji dotyczących samorządów zawodowych. Zgodnie z art. 17 ust. 1 Konstytucji RP, w drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe, reprezentujące osoby wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony. Oba samorządy – adwokacki i radcowski – wpisują się w tę ustrojową konstrukcję; oba zrzeszają reprezentantów zawodów zaufania publicznego, które – najogólniej rzecz biorąc – służą temu samemu celowi: zapewnianiu obywatelom profesjonalnej, rzetelnej i wiarygodnej pomocy prawnej.

Pojęcie pomocy prawnej ma charakter fundamentalny dla zakresu działania prawniczych zawodów zaufania publicznego. Zarówno ustawa o radcach prawnych (art. 6 ust. 1), jak i ustawa – Prawo o adwokaturze (art. 4 ust. 1), posługują się tym pojęciem i w ten sposób kształtują istotę obu zawodów. Pomiędzy wspomnianymi przepisami nie ma zasadniczych różnic; oba odnoszą się do podstawowych elementów definiujących pracę profesjonalnego prawnika, czyli do udzielania porad prawnych, opracowywania projektów aktów prawnych oraz do występowania przed sądami i organami władzy publicznej. Ustawodawca rozwija ten ogólny zakres zadań radców prawnych i adwokatów w przepisach odrębnych, zwłaszcza o charakterze proceduralnym.

Warto dostrzec, że na przestrzeni ostatnich lat doszło do kilku legislacyjnych inicjatyw zakładających zbliżenie obu zawodów. Nie nastąpiło co prawda ich scalenie (przewidywał to będący niegdyś przedmiotem prac legislacyjnych projekt założeń projektu ustawy o zawodzie adwokata), niemniej do systemu prawa włączono kilka regulacji oddziałujących na kompetencje adwokatów i radców prawnych oraz na pozycję zrzeszających ich samorządów. Po pierwsze, zostały ujednolicone zasady odnoszące się do przeprowadzania egzaminów na aplikację adwokacką i radcowską oraz egzaminów zawodowych, a także prowadzenia aplikacji. Po drugie, doszło do zharmonizowania regulacji mających za swój przedmiot kwestie odpowiedzialności dyscyplinarnej w obu samorządach. Jednym z najciekawszych zjawisk ustawodawczych było natomiast zbliżenie obu zawodów w wymiarze uprawnień ich przedstawicieli na gruncie postępowania karnego.

Radcowie w procesie karnym

Po raz pierwszy uprawnienie do występowania radcy prawnego w procesie karnym zostało wyraźnie uregulowane w Kodeksie postępowania karnego z 1969 r. Art. 79 § 2 tej regulacji, w pierwotnym brzmieniu, stanowił, że radca prawny może być pełnomocnikiem instytucji państwowej lub społecznej (pełnomocnikiem takiej instytucji mógł być także inny pracownik tej instytucji lub jej organu nadrzędnego). Uprawnienie radców prawnych do występowania w procesie karnym było zatem ograniczone do działania w charakterze pełnomocnika – co do zasady pokrzywdzonego (oskarżyciela posiłkowego, prywatnego, powoda cywilnego) – o ile zastępowaną stroną była instytucja państwowa lub społeczna. Rozwiązanie to korespondowało z faktem, że tylko w takich instytucjach radcowie prawni mogli być wówczas zatrudniani.