Podobne wątki pojawiły się z chwilą wprowadzania Nowej Polityki Ekonomicznej (NEP). Na IX Ogólnorosyjskim Zjeździe Rad w grudniu 1921 r. Lenin postawił postulat określenia kompetencji WCzK i ograniczenia jej działalności tylko do działań politycznych[23]. Konsekwencją tych formalnych przemian było rozwiązanie Komisji dekretem z 6 lutego 1922 r. i utworzenie Państwowego Zarządu Politycznego (GPU) – stanowiło to symboliczne zakończenie etapu nadzwyczajności i sformalizowanie zadań represji i stosowania terroru. Podsumowując ten etap działalności Dzierżyński w artykule Pięć lat pracy, też z grudnia 1922 r., stwierdzał, że sowiecka „bezpieka” była „elitarnym orężem dyktatury proletariatu”, wskazywał na konieczność zmniejszenia aparatu, ale również zwiększenia jego jakości[24].

            W tym procesie umacniania się „dyktatury proletariatu”, warunkującym proces obumierania państwa, „bezpieka” miała być tym elementem państwa, który zachowując swoją gotowość bojową, zabezpiecza właściwe warunki wewnętrzne i zewnętrzne procesu narodzin społeczeństwa bezklasowego, jest tym kluczowym – z czasem bardziej subtelnym organem, akuszerką „królestwa wolności”.

To elastyczne i celowościowe podejście do zagadnienia bezpieczeństwa, elitaryzm, tendencja do odformalizowanego i pozaprawnego działania, stały się wyznacznikami dla kolejnych replik modelu sowieckiego w innych krajach „demokracji ludowej”, które w zależności od sytuacji niezwykle sprawnie zmieniały formy organizacyjne, zwiększały bądź zmniejszały swoją władzę, stając się niekiedy powtórnie „najwyższym urzędem administracyjnym”, stosującym terror masowy jak w czasach Stalina, bądź przechodząc do form bardziej ograniczonych i posługując się represją selektywną w czasach tzw. odwilży.