I. 1. Nawiązanie do ustrojowego statusu samorządu terytorialnego ma w tym miejscu jedynie znaczenie sygnalizacyjne. Chodzi wyłącznie o pokazanie szerszej perspektywy, w jakiej należy rozpatrywać prawo inicjowania kontroli konstytucyjności przyznane jednostkom samorządu terytorialnego na podstawie art. 191 ust. 1 pkt 3 Konstytucji.

Istnienie samorządu terytorialnego wiąże się ściśle z koncepcją sprawowania władzy publicznej opierającej się zasadzie decentralizacji (art. 15 ust. 1 Konstytucji). Samorząd uczestniczy w sprawowaniu władzy wykonując — w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność — istotną część zadań publicznych służących zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej (art. 16 ust. 2 oraz art. 166 ust. 1 Konstytucji), a przy tym nie zastrzeżonych dla organów innych władz (art. 163 Konstytucji). Chodzi tu o zadania mające podstawowe znaczenie dla członków poszczególnych wspólnot samorządowych, a więc takie, które dotyczą potrzeb kluczowych dla funkcjonowania określonych społeczności5. Zarówno zadania, jak i działalność jednostek samorządu terytorialnego — w tym przede wszystkim gminy — mają charakter publiczny, bowiem służą zaspokojeniu zbiorowych potrzeb określonej wspólnoty. Nie mogą zatem — jak skonstatował TK w jednym z wyroków — dotyczyć spraw leżących w jednostkowym interesie poszczególnych osób fizycznych lub prawnych. Odnosi się to także do sytuacji, w której jednostki samorządu terytorialnego wykonują powierzone im przez ustawodawcę zadania zlecone, wykraczające poza ściśle rozumiane „potrzeby wspólnoty samorządowej” i mające w swej istocie charakter ogólnopaństwowy.

Publiczny charakter działalności właściwych organów jednostek samorządu terytorialnego wiąże się również z poddaniem takiej działalności ocenie dokonywanej — wyłączając ustawodawcę — z trzech różnych perspektyw. Objęta jest ona nadzorem z punktu widzenia legalności, sprawowanym przez Prezesa Rady Ministrów, wojewodów oraz regionalne izby obrachunkowe (art. 171 ust. 2 w związku z art. 148 pkt 6 Konstytucji). Jest kontrolowana przez sądy administracyjne (art. 184 Konstytucji) i jest też badana w ramach kontroli państwowej z punktu widzenia legalności, gospodarności i rzetelności (art. 203 ust. 2 Konstytucji).