IV. Wyłączenie trybu pytań prawnych sądów

Potwierdzenie, że w polskim porządku prawnym istnieje możliwość oceny ustawy, wobec której został sformułowany zarzut niedochowania unijnych procedur notyfikacyjnych, oraz że można w tym celu odtworzyć operatywny mechanizm kontrolny, skoncentrowany wokół proceduralnych zagadnień stanowienia prawa, nie rozstrzyga jeszcze kwestii, kiedy Trybunał Konstytucyjny powinien ze swojej kompetencji korzystać oraz czy nie wiążą go pewne ograniczenia jurysdykcyjne, wynikające ze specyfiki niektórych trybów inicjowania kontroli konstytucyjności prawa. Dotyczy to przede wszystkim dopuszczalności zwracania się przez sądy krajowe (powszechne, administracyjne, wojskowe, Sąd Najwyższy) z pytaniem prawnym do TK w sprawie zgodności z konstytucją ustawy, która — w świetle norm prawa unijnego — wymagała notyfikowania w toku procesu ustawodawczego. Ten problem badawczy ma kwalifikowany charakter i prima facie różni się od podobnych spraw z tzw. wątkiem unijnym, które były już przedmiotem rozważań Trybunału[20]. Jego istotą jest odpowiedź na pytanie, czy w typowym układzie orzeczniczym, gdy przedmiotem kontroli jest ustawa, wzorcem zaś konstytucja, unijny kontekst sprawy może wpłynąć na zakres kognicji sądu konstytucyjnego.

Przyjmuje się trafnie, że konstytucyjna formuła „sąd może przedstawić pytanie prawne”[21] wyraża nakaz skierowania takiego pytania zawsze, gdy rozpatrując sprawę, sąd poweźmie uzasadnioną wątpliwość co do zgodności z konstytucją podstawy swego rozstrzygnięcia (np. ustawy). W wypadku organów państwa „możliwość” znaczy bowiem obowiązek prawny, a przepis, który tę powinność określa, zawiera i normę kompetencyjną organu, i — jeśli inne przepisy nie stanowią inaczej — normę obligującą do skorzystania z tej kompetencji w określonych prawem okolicznościach. Skierowanie pytania prawnego do TK nie jest więc dyskrecjonalnym uprawnieniem czy fakultatywną możliwością sądu. Zasada oportunizmu w funkcjonowaniu organów władzy publicznej występuje wyjątkowo i zawsze musi mieć jednoznaczne umocowanie prawne. Dlatego zastrzeżenia do konstytucyjności ustawy, od której zależy rozstrzygnięcie sprawy sądowej, zawsze powinny prowadzić do sformułowania pytania prawnego do Trybunału oraz zawieszenia toczącego się postępowania[22]. Ten ogólny model działania sądu krajowego, mimo dość pryncypialnej formuły, podlega jednak modyfikacji w sprawach, w których sądy orzekają jako organy unijne w znaczeniu funkcjonalnym, i kiedy posiłkują się zasadą pierwszeństwa prawa unijnego.

Sądy krajowe stoją na straży prawa unijnego, odpowiadając m.in. za jego jednolite, spójne i efektywne stosowanie. W ten sposób, z jednej strony, gwarantują jednostkom urzeczywistnianie ich praw podmiotowych (przyznanych w prawie unijnym), z drugiej natomiast — przyczyniają się do prawnej integracji Unii Europejskiej. Z ustrojowego punktu widzenia znajdują się zatem w polu oddziaływania zarówno prawa krajowego, jak i prawa unijnego, przez co jednocześnie funkcjonują w strukturze jurysdykcyjnej, której podstawą jest hierarchiczna nadrzędność konstytucji i związane z nią kompetencje sądu konstytucyjnego, oraz w systemie zwieńczonym kognicją TSUE, z czego z kolei wynikają odrębne podstawy prawne ich orzeczeń, swoiste metody wykładni prawa oraz dodatkowe obowiązki proceduralne[23]. Na tym tle kolizje zarysowują się szczególnie jaskrawo wówczas, gdy sądy krajowe muszą przyjąć jako podstawę rozstrzygnięcia sprawy akt prawa wewnętrznego wydany w celu implementacji zobowiązań członkowskich. Przykładem takiej sytuacji jest również ustawa wymagająca uprzedniego notyfikowania w toku procesu ustawodawczego.