Każda pomyłka sądowa ma swą przyczynę. Czynniki te można klasyfikować rozmaicie. Mogą one zależeć np. od etapu postępowania. Często spotyka się pogląd, któremu nie sposób odmówić słuszności, że przyczyny pomyłek mają najczęściej swoje źródło w postępowaniu przygotowawczym. Rzeczywiście, od dokładności i skrupulatności czynności podejmowanych przez śledczych już od pierwszych godzin po zaistnieniu przestępstwa zależy powodzenie całego procesu i trafność wyroku.

Z drugiej strony, również niewątpliwie słusznym jest pogląd, że pełną odpowiedzialność za przypadki niesłusznych skazań ponoszą rozpoznające sprawę sądy. Sędziowie bowiem, dysponując swobodą w ocenie dowodów, mają prawo do wydania każdego wyroku, który wydaje im się słuszny i uzasadniony.

Wedle kolejnego poglądu, przyczyny niesłusznych skazań mają swoje źródło w błędach logicznego rozumowania popełnianych przez osoby zaangażowane w prowadzenie postępowania, jak również w ich niewiedzy i braku doświadczenia (por. Jan Wojtasik, „Błąd w kryminalistyce” – strona internetowa www.zielona-gora.po.gov.pl, 11 maja 2008 r.).

Osobiste doświadczenia autorów niniejszego artykułu pozwalają wskazać na typowe błędy w czynnościach postępowania karnego, które mogą skutkować niesłusznymi skazaniami. Przywołane w kolejnych akapitach przykłady niesłusznych skazań pochodzą z praktyki Programu „Niewinność”.

Oględziny miejsca zdarzenia

Powody, które mogą stać się przyczyną niesłusznego skazania, często mają swoje źródło w pierwszym etapie śledztwa – w chwili badania miejsca zdarzenia. Przeprowadzone prawidłowo oględziny są niewyczerpanym źródłem wiedzy dla organów ścigania. Mogą pomóc w błyskawicznym wskazaniu sprawcy, w naprowadzeniu na odpowiedni trop, w opracowaniu szeregu wersji kryminalistycznych. Czynności źle przeprowadzone oznaczają, że droga do prawdy materialnej rozmywa się, a śledczy muszą kluczyć w jej poszukiwaniu. Konsekwencje błędów popełnionych w pierwszym etapie śledztwa ciążą na procesie aż do jego końca.