III. Prawo UE a wspólny system wartości

W rozwoju Unii obserwuje się dużą dynamikę, ale wynika ona z kolejnych traktatów będących wyrazem woli tworzących ją państw, woli legitymowanej w sposób demokratyczny i mającej swoje źródło w woli ich obywateli. Proces kształtowania tej woli wyznacza prawo konstytucyjne poszczególnych państw. To ono determinuje zasady udziału ich przedstawicieli w pracach na rzecz integracji i określa zakres ich pełnomocnictw. Ani prawo pierwotne, ani prawo wtórne UE nie obejmuje swoim zakresem całokształtu stosunków społecznych, a jedynie te dziedziny, które członkowie UE zdecydowali się poddać jego regulacji.

„Unia, uznając prawo państw członkowskich do kierowania się własnymi kanonami aksjologicznymi, wymaga minimalnego poszanowania wspólnych wartości. [...] Stwierdzić można byłoby zatem, iż poprzez swoją dewizę [„zjednoczona w różnorodności” — przyp. B.B.] Unia znalazła klucz do właściwego opisania i nazwania własnej specyficznej, europejskiej tożsamości kulturowej, która nie neguje wartości kultur narodowych, ale właśnie «nadbudowuje» się na nich, tworząc kolejny poziom tożsamości Europejczyka, opisywany w literaturze przedmiotu jako tożsamość post-narodowa”.

Wartości wspólne społeczeństwom wszystkich państw członkowskich zostały wyrażone w przywołanych cytatach z preambuły i w przepisach TUE. Wartości te, leżące u podstaw UE, oddziałują na pierwotne i wtórne prawo UE oraz na politykę organów UE. Z kolei organy UE, tworząc prawo unijne i formułując polityczne programy na przyszłość, stymulują przekształcenia systemu wartości wspólnych obywatelom UE. Uczestniczą też w tym organy UE monitorujące przestrzeganie wartości unijnych (widoczne jest to zwłaszcza w działalności Agencji Praw Podstawowych UE). Promując określone nowe wartości (choćby finansując badania nad pewnymi zjawiskami), organy UE tworzą nowe wzorce zachowań i wpływają na dotychczasowy pluralizm światopoglądowy, na którym bazują poglądy aksjologiczne.

W praktyce funkcjonowania UE kwestie wartości odgrywają ostatnio coraz większą rolę, ale nie wykształciły się mechanizmy zapewniające ich przestrzeganie. Świadczy o tym choćby wspólny list z marca 2013 r. do szefa Komisji Europejskiej José Manuela Barroso, który podpisali ministrowie spraw zagranicznych Niemiec — Guido Westerwelle, Holandii — Frans Timmermans, Danii — Villy Sovndal, Finlandii — Erkki Tuomioja. Stwierdzają w nim, że „prawa człowieka, demokracja, rządy prawa są sercem europejskiej tożsamości. Nasze wspólne wartości bardziej niż cokolwiek innego są spoiwem, które łączy nasze narody”. Uważają, iż obecne porozumienia na poziomie UE są niewystarczające, aby zagwarantować przestrzeganie tych zasad we wszystkich państwach UE. Wyprowadzają z tego następujący wniosek „jesteśmy przekonani, że potrzebny jest nowy, bardziej efektywny mechanizm, by zapewnić ochronę fundamentalnych wartości w krajach członkowskich”. Wśród możliwych działań przeciwko państwom, które nie stosowałyby się do europejskich zasad, jako środek ostateczny wymieniono możliwość zawieszenia funduszy unijnych. Nowy mechanizm ma być szybki i niezależny od działań politycznych, a odpowiadać za niego powinna Komisja Europejska.