Obawy takie nie są jednak zjawiskiem nowym w dziejach Zachodu. Pod piórem amerykańskiego historyka Hansa Kohna można znaleźć takie oto słowa: człowiek dwudziestowieczny jest mniej pewny siebie niż jego dziewiętnastowieczny poprzednik. Na własnej skórze odczuł działanie mrocznych sił historii. Znów pojawiły się rzeczy, które wydawały się należeć do przeszłości: fanatyczna wiara, nieomylni przywódcy, niewolnictwo, masakry, masowe przesiedlenia, bezwzględność barbarzyństwa. Pochodzą one z książki wydanej w 1949 r., wynikają z doświadczenia wojen światowych i fenomenu totalitarnego, a przecież można by je traktować jako jedną ze współczesnych analiz stanu świata. Oceny te dotyczą bowiem problemów cywilizacyjnych, o których nie należy zapominać w analizach stosunków międzynarodowych, a nie układów koniunktury politycznej o znacznie krótszym wymiarze czasowym.

Optymizmowi teorii „końca historii" przeciwstawia się raczej pesymistyczna teoria powrotu do układu sił z okresu między dwiema wojnami światowymi. Bipolarny porządek czasu „zimnej wojny" zasadzał się na równowadze sił między supermocarstwami, a jego rozpadowi miała towarzyszyć destabilizacja, zniszczenie dotychczasowych aliansów i powrót do tradycyjnych konfliktów, które rozdzierały Europę w I połowie XX w. Obu tym teoriom zaprzeczała rzeczywistość: wojny bałkańskie zadały kłam końcowi historii, sukces procesów transformacji w Europie Środkowowschodniej zaprzeczył pesymizmowi amerykańskich „neorealistów". Polityka bezpieczeństwa europejskiego wymaga jednak nowych analiz i przewartościowań, biorących pod uwagę z jednej strony to wszystko, co się w niej zmieniło, a więc „otoczenie" bezpieczeństwa, zbiorowe interesy jednoczącej się Europy oraz stan poczucia bezpieczeństwa, zaś z drugiej strony rozważających to, co w polityce bezpieczeństwa wykracza poza krótkie rytmy koniunktury politycznej lub pozostaje trwale.